Bor ekan-u yo’q ekan, och ekan-u to’q ekan, bo’ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan, qarg’a qaqimchi ekan, chumchuq chaqimchi ekan, o’rdak surnaychi ekan, g’oz karnaychi ekan.
O’tgan zamonda bir boy bor ekan. Uning eshagi va bir ho’kizi bor ekan. Uning eri ko’p ekan, qarol-qo’shchilariga ekin ektirib kun o’tkazar ekan. Xo’jayinning o’g’illari ko’pincha eshakni minib yurar ekanlar. Xo’jayin eshakka yarasha egar-to’qim qildirib bergan ekan. To’qimi gajimli, juda ham kelishgan ekan. Shunday qilib, bu eshakni xo’jayin ham, xo’jayinning bolalari ham yaxshi ko’rib, suv o’rniga sharbat, o’t o’rniga qora mayiz berib boqisharkan. Xayr, eshak suv o’rniga sharbat, o’t o’rniga qora mayiz eb maza qilaversin, endi gapni ho’kizdan eshiting.
Xo’jayin ho’kizni ertadan kechgacha qo’shga qo’shar ekan. Ho’kiz kechqurun qorni ochib, charchab qaytib kelsa, uning oldiga bir bog’ quruq poyani tashlab qo’yar ekan. Ho’kiz bechora har kuni bir bog’ quruq poyaga yo’liqib, qorni ochib, qoni qochib, rangi to’zib, ko’p abgor bo’libdi. Bir kun ishdan kelib, poyani egisi kelmay atrofga qarasa, boyagi eshak suv o’rniga sharbat, o’t o’rniga qora mayiz eb, maza qilib yotibdi. Shunda ho’kiz uning ovqatidan egisi kelib, eshakdan:
— Hoy o’rtoq, men ko’p och qoldim, rahming kelmaydimi? Kel, menga ham ovqatingdan ber, — debdi.
Shunda eshakning rahmi kelib, ovqatidan beribdi. Eshakning oldida har doim ovqat ortib yotar ekan. Xo’jayin erta bilan chiqib ko rsaki, eshakning oldida ovqati qolmabdi. «E, eshagimning ishtahasi endi ochilibdi», — deb ko’p-ko’p ovqat soladigan bo’libdi.
Bir kuni xo’jayin chiqib qarasa, eshakning ovqatini hadeb ho’kiz kelib eyayotgan emish.
— Ie, hali sening qorning to’yib, dimog’ing ko’tarilib qolibdi-ku, — deb ertasi kuni ho’kizni eshakning o’rniga qo’yib, eshakni oborib ho’kizning o’rniga qo’shga qo’shibdi.
Eshak sho’rlik umrida qo’shga qo’shilmagan ekan, omochni tortishga ko’p qiynalibdi. Oxiri taqdirga tan berib, qo’shda yurishga ham ko’nikib qolibdi. Kechgacha qo’shda yurib charchab, qorni ochib uyga borsa, avvalgi ovqatlar yo’q, sharbat o’rniga bir paqir suv, mayiz o’rniga bir bog’ poya. Eshak bechora nochor eyishga tushibdi.
Xayr, shunday qilib, xo’jayin eshakni kuzgacha toza ham qo’shga qo’shibdi. Kuz bo’lganda esa unga yuk ortib, uzoq-uzoq erlarga boradigan bo’libdi.
Bir kuni xo’jayin eshakni minib bozorga boribdi. Bozordan bir qop tuz sotib olibdi. Tuzni eshakka ortib, ustiga o’zi minib, yo’lda ketayotsa, birdan havo aynib, yomg’ir yog’a boshlabdi. Hash-pash deguncha darrov yo’llar loy bo’lib ketibdi. Eshak bechora ustida tuz, uning ustiga xo’jayin mingan, boz ustiga yuklar yomg’irda vazminlashgan, yomg’irdan junlari ivib, yo’lda arang yurib kelar ekan. Noinsof xo’jayin loaqal eshakning oyog’idagi taqasini ham yangilatib qo’ymagan ekan. Taqasi siyqalanib qolgani uchun eshak loyda toyilib, turtinib borar ekan. Ustidagi og’ir yuki bosib, darmoni qurib, buning ustiga xo’jayin:
— Tez-tez yurmaysanmi? — deb qo’lidagi xalacho’pi bilan bo’yniga niqtabdi, «xix-xix» deb, ikki oyog’i bilan qorniga tepibdi. Eshak shu azob bilan borayotib yo’lda bir buzuq ko’prikka kelib qolibdi. Bechora eshak toyilib-toyilib ko’prikning ustiga chiqqanida oyog’i toyib, ko’prikning teshigiga kirib qolibdi, ustidan xo’jayin chalqanchasiga ag’anab ketibdi. Shunda xo’jayinning qahri kelib, chayonday zahri kelib, ko’p¬rikning tagidan bir so’yilni tortib olib, o’lganning ustiga tepgan deganday: «Meni ag’anatadigan senmisan», — deb bechora eshakni toza uribdi. Eshakning oyog’ini qisgan, o’zini yuk bosgan, buning ustiga kaltakning achchig’i. Eshak bo’ynini erga solib, boshini loyga qo’yib, ko’zidan yoshini oqizib yotib qolibdi. Shunda uch-to’rt yo’lovchi etib kelibdi.
Eshakning ahvolini ko’rib, yo’lovchilarning rahmi kelibdi. Bitta yo’lovchi:
— Hoy, noinsof. Eshakning ahvoliga qarasang-chi, uni urib nima qilasan? Ustidagi yukini ol, bo’lmasa o’lib qoladi, — debdi.
Keyin yo’lovchilar kelib, biri yukning ustidagi arg’amchini qirqibdi, biri tuzni ag’anatibdi, biri eshakning belidan ko’tarib, yana biri dumidan ushlab, ko’prikdan chiqarib olibdi. Shundan keyin xo’jayin tuzni ortib yana yo’lga tushibdi. Eshak bechora shuncha azob bilan qorni ochib uyga zo’rg’a etib boribdi. Borgandan keyin uydagilar: «Xo’jayin yomg’irda ivib kelibdilar, ko’p azoblanibdilar», — deb uni qo’llab-quvvatlab, issiq uyga olib kirib ketishibdi. Eshakni esa ochiq havoga bog’lab qo’yishibdi. Xo’jayin o’choqqa qo’llarini toblab, isinib, yog’li palovni eb maza qilibdi. Eshakka bo’lsa, «boyagi-boyagi, boyxo’janing tayog’i» deganday bir bog’ quruq poyani tashlashibdi.
Eshakning juda xo’rligi kelib, shu ahvolda yuraverishga rozi bo’lgisi kelmabdi. «Endi nima qilsam bo’lar ekan? — deb o’ylabdi. — Men shu xo’jayinning qo’lida tokay ezilaman, axir, xo’jayinnikidan chiqib ketsam, ochdan o’lamanmi? Kel-e, shu erdan boshimni olib ketayin!» — debdi.
«Endi qayoqqa borsam ekan?» — deb o’ylabdi.
Eshak yoshligida onasidan: «Susambil degan mamlakat bor ekan, u joyda o’tning bo’lig’i, suvning tinig’i mo’l ekan. Unda birov bilan birovning ishi ham yo’q, azob-uqubat ham yo’q, ovqat mo’l, qorning doim to’yib yuradi», — degan gapni eshitgan ekan. Onasi bechora ko’p orzu qilsa ham, Susambilga borolmay o’lib ketgan ekan. Eshak o’ylab-o’ylab shu Susambilni topmoqchi bo’libdi. O’rnidan turib, chiranib tortib, boshvog’ini uzib, osmonga qarab bir hangrab olibdi. Keyin xo’jayinning tashqi hovlisi bilan xayrlashib, yoiga tushibdi.
Bir odamning bir kam qirqta tovug’i, bitta xo’rozi bor ekan. Makiyonlar har kuni bir kam qirqta tuxum qilib berar ekanlar. Biroq egasi juda xasis odam ekan. Tovuqlarga loaqal uch kunda bir marta ham don sochib qo’ymas ekan. Tovuqlar hovlida xashaklarni va go’nglarni titib, shundan ovqat topib, qorin to’yg’azar ekanlar.
Bir kuni tovuqlar qo’shnisining hovlisida donlab yurganda uning xotini uy obrezida oqshoq yuvib, qozonga solibdi. Obrezning chetida to’rt-beshta oqshoq to’kilib qolibdi. Buni xo’roz ko’rgan ekan, sekin kirib, haligi donlarni eya boshlabdi. Shunda qo’shnisining xotini ko’rib, «kisht-kisht, qirilgurlar, kisht», deb otashkurakni otib yuboribdi. Otashkurak xo’rozga tegib, uni bir necha marotaba yumalatib yuboribdi. Otashkurakning zarbidan xo’roz ko’p alam tortib, bir chekkaga borib yig’labdi. Xo’rligi kelib: «Xo’jayin har kuni bir kam qirqta tuxum olsa, loaqal, bitta tuxumning puliga don olib sochmasa; uning eshigi yoniga borsak, o’zi ham, xotini ham «kisht-kisht» deb haydasa, boz ustiga qo’shnilaridan ham kaltak esang! Menga nima azob! Kel, shu erda yurgandan ko’ra dalalarga chiqib ketib, o’sha erda o’zimcha tirikchilik qilsam, nima bo’ladi?» — debdi. O’rnidan turibdi va «qu-qu-qu» deb qichqiribdi. Keyin «pir» etib devorga qo’nibdi, undan uchib ko’chaga tushibdi-yu, dalaga qarab ketaveribdi.
Xo’roz dala yo’lida borayotgan ekan, uch ko’chaning boshiga borib qolibdi. Uch ko’chaning biridan boyagi eshak, ikkinchisidan xo’roz chiqib kelibdi. Xo’roz eshakka qarab:
— Assalomu alaykum, eshakvoy! — debdi. Eshak:
— Vaalaykum assalom, xo’rozvoy, — debdi. Xo’roz:
— Sizga yo’l bo’lsin? — deb eshakdan so’rabdi. Eshak:
— Susambilga,— debdi. Xo’roz:
— Susambil qanday joy? — debdi. Eshak:
— Susambil — o’tning bo’lig’i, suvning tinig’i, unda azob-uqubat yo’q, maza qilib yurasan, — debdi.
Xo’roz:
— Men ham borsam bo’ladimi? — deb so’rabdi. Eshak:
— Xayr, bitta edim, sen bilan ikkita bo’lamiz, yuraver! — debdi. Ikkovi boshidan o’tganlarini bir-biriga gapirib ketaveribdi.
Endi boyagi ho’kizga kelaylik. Xo’jayini uni ho’kizlar bilan urishtirib yurar ekan. Ho’kiz juda urishqoq bo’lib, hamma joyda dong’i ketgan ekan. Bir kuni ho’kiz urishtirish bo’lib qolibdi. Shunda bu ho’kiz etti-sakkiz ho’kizni qochiribdi. Endi bitta juda urishqoq ho’kiz qolibdi. Xo’jayin ho’kizini bu ho’kiz bilan ertasiga urishtirmoqchi bo’libdi. Tongda xo’jayin:
— Endi ho’kizni urishtirishga boraman. Shoxini yog lab qo’yay! — deb molxonaga chiqsa, ho’kizning ikki ko’zi yumuq, hadeb uxlayapti. Tushida katta bir yig’in emish. Ho’kizni xo’jayini yig’inga olib kirsa, haligi ho’kiz buni yig’indan quvib chiqarish uchun hamla qilib, yugurib qolibdi. Shunda buning achchig’i chiqib, kelayotgan ho’kizga hujum qilib uni bir suzibdi. Shunda ho’kiz shoxini yog’layotgan xo’jayinni suzib yuboribdi. Xo’jayinning yog’ kosasi bir tarafga, o’zi ikkinchi tarafga uchib tushibdi.
Xo’jayin hushidan ketibdi, hushiga kelgandan so’ng:
— Hali meni suzadigan senmisan?! — deb ho’kizni chunon uribdiki, qavarib chiqmagan joyi qolmabdi. Shunda ho’kiz yotib yig’labdi, xo’rligi kelibdi: «Men xo’jayinga shuncha ishlarni qilib, qancha ho’kizlar bilan urishib, ularni engib, pul yutib bersam, u esa shugina hazilimni ko’tarmay meni o’larcha ursa, bu menga qanday xo’rlik?!» — debdi va: «Kel-e, men tokay xo’rlik tortaman, shu xo’jayinnikidan ketsam, nima bo’lar edi, ketaman!»— deb o’rnidan turibdi, bir chiranib boshvoqni uzib, yo’lga tushibdi, yurib-yurib bir joyga borsa, boyagi eshak ko’rinibdi. Shunda ho’kiz eshakni chaqirib, orqasidan yuguribdi. Orqasiga qarasa, uzoqdan bir ho’kiz uni to’xtovsiz chaqirib kelyapti.
Eshak to’xtab turibdi, ho’kiz etib kelibdi. Qarasa, o’zining sherigi ekan. Eshak:
— Ha, ho’kizvoy, nima qilib yuribsan? — debdi. Ho’kiz aytibdi:
— Sendan keyin xo’jayin meni ham toza azobladi. Men ham «bor-e» deb kelaverdim. Sen qayoqqa ketyapsan?
Eshak:
— Men Susambilga ketyapman, — debdi. Ho’kiz:
— Susambil qanday joy? — debdi. Eshak aytibdi:
— Susambil o’tning bo’lig’i, suvning tinig’i, unda azob-uqubat yo’q, maza qilib yurasan!
Ho’kiz:
— Bo’lmasa men ham borsam bo’ladimi? — debdi. Eshak:
— Kelganing yaxshi bo’libdi. Ikkita edik, uchta bo’ldik. Yuraver! — debdi.
Ho’kiz, eshak, xo’roz uchovi boshidan o’tganlarini bir-biriga gapirishib, hasratlashib ketaverishibdi. Necha kun yo’l yurib, cho’l-u biyobonga etishibdi.
Cho’lda hech kim yo’q ekan. Bir joyda ikkita kalamush turar ekan. Cho’lda oziq-ovqat kamligidan, ozgina ovqat topish uchun ko’p joylarga borib, ko’p erlarni qazir ekanlar. Shunda qorin to’yar-to’ymas ozgina ovqat topishar ekan. Bora-bora cho’lda ovqat topilmay qolibdi. Bir kuni ikkala kalamush eydigan ovqati yo’q, qorni ochiqib, endi nima qilamiz deb, uyasining og’ziga chiqib shumshayib o’tirishganda, uzoqdan haligi eshak, ho’kiz va xo’rozlar ko’rinishibdi.
Biri aytibdi:
— Shu ko’ringanlar yo’lovchi bo’ladi. Yur, ulardan ovqat olaylik. Zora rahmi kelib, biror narsa tashlab ketishsa, — debdi.
Ikkalasi yo’lning ustiga chiqib turibdi. Ko’ringan hayvonlar ham etib kelishibdi. Shunda kalamush ulardan ovqat tilabdi. Eshak turib:
— Ey birodarlar, biz ham sizlarga o’xshash och qolganlardanmiz. Agar ovqat kerak bo’lsa, biz bilan birga yuraveringlar, — debdi.
Kalamush eshakdan:
— Qaerga ketyapsizlar? — deb so’rabdi. Eshak:
— Biz Susambilga ketyapmiz, — debdi.
— Susambil qanday joy? — deb so’rabdi kalamush.
— Susambilni aslo so’rama! Susambil o’tning bo’lig’i, suvning tinig’i, unda azob-uqubat yo’q, maza qilib yurasan! — debdi eshak.
— Bo’lmasa biz ham boraylik, — deyishibdi kalamushlar.
— Uchta edik, beshta bo’ldik, yuraveringlar, — debdi eshak. Mana endi bular beshovi boshlaridan o’tgan sarguzashtlarini bir-biriga gapirishib, Susambilga ketaveribdilar.
O’sha cho’lda bir gala ari bor ekan. Ular ham ovqat yo’qligidan och qolib, nima qilarini bilmay, osmonda g’o’ng’illab uchib ketayotgan ekanlar, birdan haligi Susambilga ketayotgan besh jonivorga yo’liqibdilar.
Arilar bularni ko’rib: «Uh, mana ovqatning konidan chiqdik, keragini olib qol!» — deb chaqqani kirishibdi.
Shunda eshak aytibdiki:
— Ey ukalar, sizlar ham bizga o’xshab och qolib qiynalganga o’xshaysizlar. Bizning tanamizda shira qolgani yo’q. So’rganlaring bilan hech narsa chiqmaydi. Shiramizni xo’jayinlarimiz so’rib olgan. Agar ovqat kerak bo’lsa, biz bilan yuraveringlar! — debdi.
Shunda arilar bularning ahvolini ko’rib, bular ham bizga o’xshagan och qolganlardan ekan, deb qayoqqa ketishayotganini so’rabdi.
— Biz Susambilga ketyapmiz, — deyishibdi.
— Susambil qanday joy? — deb so’rabdi arilar.
— Susambil o’tning bo’lig’i, suvning tinig’i, unda azob-uqubat yo’q, maza qilib yurasiz, — deyishibdi.
— Bo’lmasa biz ham boraylik, — debdi arilar.
— Mayli, beshta edik, ko’p bo’ldik, — debdilar.
Shunda bular hammasi: «Susambil, qaydasan?» deb boshidan o’tganlarini gaplashib, hasratlashib ketaveribdilar. Yo’lda ketayotib: «Qachon Susambilga etamiz?» deb, yuraklari jig’illab, goho-goho eshakdan: «Yana bir gapirib bering. Susambil qanday joy o’zi?!» deb so’rashar ekan. Eshak ham Susambilni maqtab, ularning ko’nglini ko’tarar ekan.
Bular:
— Susambilga borsak unday qilamiz, bunday qilamiz! — deb o’zlaricha shirin-shirin xayollar surib borishar ekan.
Bular yo’l yuribdi, yo’l yursa ham mo’l yuribdi. Oxiri dimog’lariga Susambilning xushbo’y shabadasi urilibdi. Susambilga ham etib kelishibdi.
Susambil juda ham keng, bepoyon bir joy ekan. Havosi juda toza, narigi yoqda ulkan tog’ bo’lib, uning shabadasi doim g’irillab kelib turar ekan. Erda ko’m-ko’k maysalar, bedalar yashnab yotibdi. Bir yoqda bug’doy, arpalar; bir yoqda qovun-tarvuzlar, bir taraf keta-ketguncha bog’: unda uzum, anjir, o’rik, shaftoli va turli-tuman mevalar g’arq pishgan. Ariqlarda oppoq sutday suvlar sharqiraydi. Borganlarning bag’riga shamol tegibdi.
Shunda bu bechoralar juda ham xursand bo’lib ketishibdi. Xursandlikdan ba’zilari yig’lab olishibdi. Ular ko’p och qolishgan ekan. Har qaysisi istagan ovqatini eb, qornini to’yg’azib, vaqtlarini xushlashib, so’ngra salqin bir joyga kelib dam olishibdi. Yo’l azobi — go’r azobi, deganday, ko’p charchab qolishgan ekan, shu salqin joyda yotib uzoqqina uxlashibdi.
Uyqudan turib qo’1-betlarini yuvib, yana xohlagan ovqatlarini ebdilar. Shu bilan bular Susambilga kelib ko’p rohatlanib qolishibdi.
Susambilning bir tomoni baland tog’ bo’lib, unda kiyik deysizmi, ishqilib ko’p jonivorlar yashar ekan. Tog’ning bir joyida esa bir to’da bo’ri turar ekan. Bir kuni bo’rilarning podshosi ularni to’plab, bazm qilib, ichkilik ichib, kabob qilib eb o’tirgan ekan. Shunda bo’rilarning podshosi uzoqdan haligi eshak bilan ho’kizni ko’rib qolibdi:
— Uh, bizga barra kabob topildi, huv ana, o’tlab yuribdi. Uch-to’rtta bo’lib borib shularni ohb kelinglar, kabob qilib eymiz, — debdi.
Bo’rilarning ichida bitta hovliqmasi bor ekan, u turib aytibdi:
— Shugina narsaga uch-to’rt kishining nima keragi bor? Bitta o’zim borib olib kelaman! — debdi.
Bo’rilarning ichida yana bitta hovliqmasi bor ekan. Haligi bo’rining gapini eshitib, shartta o’rnidan turib:
— Hov, nima deyapsan o’zing? Men turganda sen qayoqqa borasan? O’tir joyingda! Men o’zim borib olib kelaman! — debdi.
Bunga u bo’rining achchig’i kelibdi:
— Meni pisand qilmayapsan, sendan nima kamligim bor?! — deb bir-ikki daf qilibdi. Shu erda ikkovi olishib ketibdi.
Shunda bo’rilarning podshosi turib:
— Hoy muttahamlar, urishmanglar! Bor, ikkoving borib olib kel! — debdi. Shu bilan ikkovi chopqillashib ketishibdi. Bular ketayotganlarida bizning susambilliklarimiz o’tlab yurishgan ekan. Bir vaqt ho’kiz erdagi ko’katni eb, og’zini to’ldirib, boshini ko’tarib, o’tni chaynab, tog’ tomonga qarab, uzoqdan chopib kelayotgan ikkita bo’riga ko’zi tushibdi. Shunda ho’kizning yuragi shuvullab ketibdi. U qo’rqib og’zidagi o’tini erga tashlab, sheriklarini chaqiribdi. Sheriklari ham bo’rilarni ko’rishibdi. «Endi nima qilamiz? Qochamizmi, turamizmi?» deb maslahatlashibdilar.
Eshak:
— Qochsak, quvib etib oladi, yaxshisi qochmaymiz, — debdi. Ho’kiz aytibdi:
— Basharti oldimizga kelsa, nima qilamiz? Shunda xo’roz:
— Men daraxtning tepasiga uchib chiqib ketaman, — debdi.
Kalamushlar:
— Biz erni kavlab, kirib ketamiz, — debdilar. Eshak:
— Hangrab turaveraman, — debdi. Arilar:
— Biz ro’para kelganini chaqib, hamma yog’ini shishirib tashlaymiz! — debdilar. Ho’kizga arilarning gapi juda ham yoqib tushibdi:
— Bo’lmasa sizlar jon boricha chaqinglar. Qolganlarini menga qo’yib beringlar! — debdi.
Bular maslahatni bir qilib turaverishibdi.
Bir zumda bo’rilar etib kelibdilar. Bo’rining haligi hovliqmasi sherigiga:
— Huv anavini sen ko’tar! Mana buni men ko’taraman, — deb ho’kizga qarab yuguribdi.
Shunda ho’kiz orqasiga qaytib turib, bo’riga qarab yugurib borib bir suzganda, bo’ri «dod» deb etti dumalab tushibdi. Buni ko’rib sherigi yugurib kelgan ekan, ho’kiz uni ham qattiq suzib tashlabdi. Kalamushlar qo’rqqanlaridan erni kavlab kirib ketishga urinibdi. Er toshloq, qattiq ekan, ular kavlab kirolmabdilar, bir zumda allaqancha joyni o’yib yuboribdilar.
Xo’roz bo’lsa daraxtga chiqib olib, hadeb «qu-qu-qu» deb qichqiraveribdi.
Arilar har ikkala bo’riga yopishib chaqaverishibdi-chaqaverishibdi, bir zumda do’mbira qilib shishirib tashlashibdi. Bo’rilar shunda ham qochmay, jonholatda kelib, ho’kizga yopishibdilar. Ho’kiz ularni suzaverib, a’zoyi badanini yara qilib tashlabdi. Eshak bo’lsa nariroqda bor ovozi bilan hangrab, nari borib-beri kelib turaveribdi.
Bir vaqt bo’rilar olishib-olishib charchashibdi. Qarasa, ho’kiz bilan arilar o’ldirib qo’yadigan. Shunda dastlab haligi hovliqma bo’ri qochishga tushibdi, orqasidan bunisi ergashibdi. Bular shu qochganicha podshoning oldiga etib borishibdi. Bu bo’rilarning hamma yog’i yorilgan, qonlari oqqan, ari chaqqan yuzlari shishib, ko’zlari ko’rinmaydigan bir ahvolda ekan. Podsho va sheriklari bularning ahvolini ko’rib, rangi o’chib, qoni qochib, iyaklari qaltirab, ko’zlari yaltirab qolibdi.
Podsho:
— Sizlarga nima bo’ldi? — deb so’rabdi.
— Ey taqsir, bular barra kabob emas, boshga kelgan balo ekan! — deyishibdi.
— Ha, nima bo’ldi? — desa, bo’rining biri:
— Bular bizning jonimizga qasd qilib kelgan ekan. Bularning ichida munkar-nakiri, uning bir juft go’rkovi ham bor ekan. Munkarnakir gurzisi bilan bir urganda, agar sher bo’lsa ham, necha dumalab ketadi, — debdi.
Bo’rining yana biri:
— Ey mahmadona! Sen tek tur! O’zim gapiraman. Bularning ichida azroil ham bor ekan. Jonni olish uchun nayzasini suqsa, a’zoyi badaning achishib, shishib ketar ekan, — debdi.
Endi bunisi:
— He, sen bilmaysan! Bular go’rkovi bilan kelgan ekan. Hali biz o’lmay turib, har birimizga ettitadan go’r qazib qo’yishibdi, — debdi.
Unisi aytibdi:
— Sen ko’rmabsan! Bular so’fisi bilan kelgan ekan. Hali biz o’lmay turib, daraxtning tepasiga chiqib, hadeb odamlarni janozaga chaqiryapti.
Unisi:
— Lekin bularning ichida bir kattasi bor ekan. Unisi eshoni bo’lsa kerak. Bizga yaqinlashmadi, lekin nariroqda turib ish o’rgatib, bularga baqirib turdi. Agar unisi ham kelganda, biz mutlaqo o’lar edik, — debdi.
Bo’rilar bularning aft-angorini ko’rib, gaplarini eshitib, qo’rqib vasvasaga tushibdilar. Podsho:
— Endi nima qilamiz? — debdi. Haligilar:
— Ey taqsir, agar baloga duchor bo’laylik, kunimiz bitibdi, o’laylik desangiz, turaveramiz. Bo’lmasa qochamiz. Bular bizning orqamizdan quvsa, hali zamon etib keladi,— debdi.
Buni eshitib bo’rilarning podshosi yana qo’rqibdi.
— Bo’lmasa turinglar, jo’naymiz, — debdi.
Shunda hamma bo’rilar, bu joyga kelmay, har yoqda tirqirab yurganlarini ham topib kelib, Susambil tog’ini tashlab qochib, etti tog’ning narigi yog’iga o’tib ketishibdi.
Susambilliklar endi tamom erkinlikka chiqib, og’zi oshga tegib, sal kunda semirib ketibdilar. Ular goho xo’jayinlarinikida ko’rgan kunlari esga tushsa, o’kinib, bu erdagi rohatlarni ko’rib sevinib, Susambilning ovini ovlab, dovini dovlab, maza qilib yurishaveribdi. Shu bilan murod-maqsadlariga etishibdi.