Organizm uchun ko’proq issiq xavflimi yoki sovuq?

Olimlar bu savolga aniq javob berishadi — eng katta zarar issiqdan ko’ra qattiq sovuqda bo’lish orqali yuzaga keladi. Kuchli sovuqda qolib ketishda haddan tashqari issiqda bo’lishdan ko’ra 17 marta ko’proq o’lim holati sodir bo’ladi. Mutaxassislarning aniqlashicha, odamlarning 0,86 foizida o’lim sababi haroratning keskin tushib ketishi bo’lar ekan.

Sovuqda o’lim qanday sodir bo’ladi

Shunday qilib,inson sovuq muhitda, boshpana va iliqlikka hech bir umidsiz qolib ketsa, nima bo’ladi?

36,6 — 35daraja

Tana harorati 36 darajaga yetganida, bo’yin va yelka atrofidagi mushaklar qisqarishni boshlaydi — bu mushaklarning prekonsultiv tonusi deb ataladi. Retseptorlar gipotalamusga signal yuboradi, bu esa o’z navbatida tanangiz yuzidagi kapillyarlarning butun tarmog’ini toraytirish buyrug’ini beradi va shu sababli qo’llar va oyoqlar sovuqdan og’riy boshlaydi. Taxminan 45 daqiqadan so’ng tana harorati 35 darajaga tushadi — mushaklarning tabiiy reaksiyasi tufayli tanada qattiq qaltiroq tuta boshlaydi, bu orqali ya’ni siqish va ochish jarayoni tezda tanaga iliqlik beradi.

35 — 32 daraja

Har bir daraja bilan tana harorati 35 dan keyin pasayadi, organizmdagi metabolizm darajasi 3-5% ga pasayadi va 34 darajadan keyin odam xotirani va aqlniyo’qotadi — allaqachon qayerdaligi va nima qilayotganini tushunmaydi. Ko’pincha, bu vaqtda odam qorga tushib, konvulsiv ravishda muzlaydi. 33 darajadan pastroqda apatiya paydo bo’ladi.

32 — 30,5 daraja

Bu tana isishi uchun qaltirashi to’xtay boshlaydigan so’nggi palla. Qonning quyuqlashishi va kislorod iste’molining pasayishi yuzaga keladi. Ekstremitalarning toraygan tomirlari buyrak bilan kurashmoqchi bo’lgan juda ko’p miqdordagi suyuqlikni siqib chiqaradi. Ayni paytda, odam allaqachon atrofdagi hamma narsani unutadi -31 dan 30 darajagacha u hatto yaqinlarini tanimaydi.

30,5 — 29,5 daraja

Bunday holatda, yurakdagi sovugan asab  uchlari tomonidan yuboriladigan elektr impulslari tartibsiz bo’lib qoladi, yurak umumiy hajmning atigi 2/3 qismini tebratadi va kislorod yetishmasligi gallyutsinatsiyalarni keltirib chiqaradi. O’lim holati esa taxminan 29,5 darajada sodir bo’ladi.

Juda past haroratlarda inson tanasi saqlanib qoladi, go’yo ichki jarayonlarni juda sekinlashtiradi. Ko’p odamlar bunday holatda bir qarashda o’lik kabi ko’rinadilar. Tana bu holatda bir necha soat davomida mavjud bo’lishi mumkin va uni bundan olib chiqish esa juda ehtiyotkorlik talab etadi.

Ayoz haqida yana bir haqiqat

Sovuq havo sog’liq uchun o’ta zararli ekanligiga ishonishadi, ammo aslida bu to’g’ri emas. Albatta, barchasi sizning sovuqda qancha va qanday sharoitda ekanligingizga bog’liq. Qishdagi havoning tarkibida 30% ko’proq kislorod borligi sababli inson terisiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bundan tashqari, sovuq havo bronxit bilan og’rigan bemorlarning ahvolini yengillashtirishi mumkin — ammo agar sovuq quruq bo’lsa, ya’ni tashqarida namlik bo’lmasa.

Shuningdek, ayozli havo yurak-qon tomir kasalliklari bilan og’rigan odamlarga yordam beradi va migren hurujlarni to’xtatishga yordam beradi.

Sovuqqa fiziologik moslashish ham mavjud ekanligini bilasizmi?

Doimiy ravishda sovuq iqlim sharoitida yashaydigan ba’zi xalqlarda metabolizm mo’tadil zona aholisiga qaraganda 25-50% kuchliroq bo’ladi.

Avstraliyalik aborigenlar va Tibet rohiblari butun tunni deyarli yalang’och holda muzlabtushgan haroratda, hatto titroqsiz o’tkazishlari mumkin. 

Issiq haroratda o’lim holati qanday sodir bo’ladi?

Tana harorati 43 ° C dan yuqori bo’lsa, odamlar uchun o’limga olib keladi. Oqsillar xossalarining o’zgarishi va hujayralarga qaytarib bo’lmaydigan zarar allaqachon 41 ° C da boshlanadi va 50 ° C dan yuqori haroratlarda bir necha daqiqa davomida ta’sirlanish barcha hujayralarning nobud bo’lishiga olib keladi.

Issiq urish ichki harorat 41 ° C dan oshganda va organizmning termoregulyatsiya tizimi buzilganda sodir bo’ladi. Birinchi ogohlantiruvchi alomatlar alangali yuz, terining qizib ketishi, bosh og’rig’i, bosh aylanishi, charchoq va asabiylikning kuchayishi. Buning ortidan chalkashlik kuzatiladi.

Tana haroratining 42 darajadan yuqori ko’tarilishi bilan odam miyaning shikastlanishidan vafot etadi. Aynan bizning miyamiz ichki termostatdir va odatda odam gipotalamusining termostati 37 ° C darajasida o’rnatiladi, ammo isitma bo’lsa u 2-3 darajaga ko’tarilishi mumkin va shu sezgirlikdagi harorat yangi belgida tartibga solinadi. Teridagi issiqlik va sovuq datchiklarning signallari mahalliy reaksiyani keltirib chiqaradi, miyaga signallarni yuboradi, bu yerda gipotalamusdagi markaziy termoreseptorlarning ma’lumotlari bilan taqqoslaganda organizmning umumiy issiqlik ishlab chiqarilishi va issiqlik yo’qotilishi tartibga solinadi. Terlash tufayli terining yuzasi atrofdagi havodan ancha past haroratgacha sovutiladi, bu tana harorati ko’tarilganda qonga tushadigan adrenalin gormoni tomonidan boshqariladi.

Inson tanasida 3 millionga yaqin ter bezlari mavjud bo’lib, ular termoregulyatsiyada katta rol o’ynaydi. Inson terisi mushaklar va ichki organlar tomonidan hosil bo’lgan issiqlikni oladi va uni atrof muhitga chiqaradi. Tashqi harorat ko’tarilganda tomirlar kengayib, issiqlik uzatishni ko’paytiradi, bu to’rt bosqichda — radiatsiya, issiqlik o’tkazuvchanligi, konveksiya va terlashda amalga oshiriladi.

Tashqi haroratning sezilarli darajada oshishi bilan tana terlashni ko’paytiradi -keyin terini sovutadi (teri yuzasidan 1 ml terni bug’lanishi uchun tana taxminan 2400 kaloriya sarflaydi), bu esa o’z navbatida yaqin atrofdan o’tadigan qon tomirlarini sovutadi.

Terlash issiqlik uzatishni 20 baravargacha oshirishi mumkin, ammo suyuqlikning sezilarli darajada yo’qotilishi (taxminan 3 l / soat) mavjud. Albatta, bunday kuchli terlash uzoq davom etishi mumkin emas, shuning uchun issiqda bo’lgan odam kuniga taxminan 10-12 litr suv yo’qotadi, shu bilan birga uning ishlashi uchun zarur bo’lgan tuz tanani tark etadi, uning yetishmasligi esa oyoq-qo’llarning og’riqli spazmlariga olib keladi. Odam harakatlanishni to’xtatadi. Uzoq muddatli yuqori harorat ta’sirida moslashuvchan mexanizmlarning buzilishi sodir bo’ladi, issiqlik urishi deb ataladigan narsa paydo bo’ladi — odam ko’ngil aynish, bosh aylanishi yoki zaiflikni boshlaydi (birdaniga boshlanishi ham mumkin). Qora dog’lar sizning ko’zingiz oldida suzib yuradi,  bu esa ko’rishni qiyinlashtiradi, mushaklarning spazmi yoki oyoqlarning shishishi kuzatilishi mumkin.

Agar tanaga issiqlik ta’sir qilishda davom etsa, oxir-oqibat organlarga terminal zarar yetkazish xavfi mavjud — ular deyarli «pishgan» holatda. Shu vaqtdan boshlab, odam umr bo’yi nogironlik yoki hatto o’lim xavfi ostida bo’lishi mumkin.

Nima uchun odamlar saunada bo’lganlarida yuqori haroratda o’lmaydilar?

Ko’pgina odamlar yuqori namlik bilan 50 ° C haroratga toqat qilishlari qiyin, ammo 90 daraja quruq issiqda odam bir muncha vaqt o’zini qulay his qiladi. Aytib o’tganimizdek, aynan terlash qutqaradi. 127 ° S gacha bo’lgan haroratli quruq havo (masalan, saunada) 20 daqiqagacha ushlab turilishi mumkin, hatto ba’zilar uchun bu chegara emas. Hammomdagi harorat har doim ham saunaga qaraganda pastroq, garchi ikkalasi ham bir xil darajada issiq deb qabul qilinsa ham. Biroq, bu chidamlilik cheksiz degani emas. Miya hujayralari issiqlikka juda sezgir, ularning chegarasi 42 ° C, shuning uchun tana haroratining bir necha darajaga ko’tarilishi miya ishiga katta ta’sir ko’rsatmay qolmaydi.

O’ta issiq va juda sovuq haroratlardan o’zingizni ehtiyot qiling! Salomat bo’ling!