Buyuk maʼrifatparvar alloma, yozuvchi, dramaturg va jamoat arbobi Mahmudxoʻja Behbudiy 1874 yilning 19 yanvarida Samarqand shahrida muftiy oilasida dunyoga keldi. Oiladagi muhit undagi maʼrifat, adabiyot va ijtimoiy hayotga boʻlgan qiziqishning kuchayishiga, isteʼdodining rangin qirralari bilan namoyon boʻlishiga imkon tugʻdirdi.
Behbudiyning otasi islom huquqshunosligi sohasida zakiy mutaxassis boʻlib, bu borada koʻplab kitoblar, risolalar yaratgan edi. Ushbu omil oʻz navbatida Mahmudxoʻjaga taʼsir oʻtkazmay qolmadi. U keyinchalik bu haqda soʻzlab, maqolalaridan birida otasining “Hidoya”, “Islom huquqiga sharhlar” asarlari oʻz taqdirida katta rol oʻynaganini alohida qayd etgandi.
Mahmudxoʻja Behbudiy adabiyot, tarix, huquq va maorif qatori siyosatshunoslik bilan ham jiddiy shugʻullandi. Gazeta-jurnallar orqali jahonda sodir boʻlayotgan ijtimoiy-siyosiy voqealar bilan yaqindan tanishib bordi. U Makkaga, muqaddas Haj amallarini ado etish uchun borishga chogʻlanarkan, arab tilini mukammal oʻrganadi; islom tarixi va nazariyasi bilan jiddiy shugʻullanadi. U 1899 yili Hajga borib, u yerdan muftiy unvoniga, yaʼni, musulmonlarda oliy lavozimli ruhoniy: shariat qonunlarini talqin qiluvchi, shariat va huquq masalalari yuzasidan hukm chiqaruvchi, fatvo beruvchi lavozimli ulamo rutbasiga ega boʻlib qaytdi. Haj ziyoratidan soʻng Misr va Istanbulda boʻldi. Bu yerda davom etayotgan islohotlar uning dunyoqarashida burilish yasadi. Soʻngra Qozon va Ufa shaharlarida boʻlib, Yevropa madaniyati bilan ham qiziqdi. Oʻsha davrda Qozon va Orenburgda chiqadigan jurnal va gazetalar bilan hamkorlik qilib, ularda qator maqolalarini chop ettirdi. Maktab, maorif va madaniyat masalalari, maʼrifatparvarlik gʻoyalarining targʻiboti ushbu maqolalar magʻzini tashkil etgan edi.
Qrim-tatar allomasi Ismoil Gʻaspirali (Gasprinskiy) va u bosh muharrirligidagi “Tarjimon” gazetasi Mahmudxoʻja Behbudiyning buyuk maʼrifatchi va oʻzbek jadidchilik harakati rahbarlaridan biri boʻlib yetishishida muhim ahamiyat kasb etdi.
1912-1913 yillarda Behbudiy Samarqandda “Samarqand” gazetasi va “Oina” jurnaliga asos soladi. 1914 yilda yana Turkiya, Misrga borib, u yerdan muhim kitoblar, oʻquv qoʻllanmalarini olib keladi, yangi usuldagi maktab dasturi ustida ishlashga kirishadi. Biroq u turli xil toʻsiqlarga uchraydi; “jadidlar rahnamosi”, “dahriy” degan tahdidlar bilan faoliyatiga chek qoʻymoqchi boʻlishadi.
Shunga qaramay, u sobit iroda bilan maorif, taʼlim-tarbiya ishlarini amalga oshirishga kirishadi; maʼrifatparvar sifatida xalq hurmatiga sazovor boʻladi. U bir nechta Sharq va Gʻarb tillarini bilgan yuksak madaniyat sohibi boʻlishi barobarida umuminsoniy qadriyatlarning tolmas targʻibotchisi ham edi.
Behbudiy oʻzbek va fors-tojik tillarida oʻnlab asarlar, ikki yuzdan ortiq maqolalar yaratgan. Jumladan, “Muntaxabi jugʻrofiyai umumiy” (“Qisqacha umumiy jugʻrofiya”, 1903), “Kitob-ul-atfol” (“Bolalar uchun kitob”, 1904), “Muxtasari tarixi islom” (“Islomning qisqacha tarixi”,
1904), “Amaliyoti islom” (1905), “Russiyaning qisqacha jugʻrofiyasi” (1908) kabi darsliklar va kitoblar yozgan.
Uning 1901 yildan boshlab “Turkiston viloyati gazeti”, “Taraqqiy”, “Xurshid”, “Shuhrat”, “Tujjor”, “Osiyo”, “Hurriyat”, “Turon”, “Sadoyi Turkiston”, “Ulugʻ Turkiston”, “Najot”, “Mehnatkashlar tovushi”, “Tirik soʻz”, “Tarjumon”, “Shoʻro”, “Vaqt”, “Toza hayot”, “Samarqand”, “Oina” kabi gazeta va jurnallarda bosilgan maqolalari esa jamiyatning taraqqiyparvar qatlami kishilari va, ayniqsa, yoshlarning diqqat-eʼtiborini qozongan edi.
Maktab va maorif ravnaqiga, milliy madaniyat taraqqiyotiga oid qarashlari esa ana shu ilgʻor gʻoyalar markazida boʻldi. Ayni chogʻda u yangi usuldagi maktablar asoschisi va targʻibotchisi, yangi darsliklarning ilk muallifi ham edi. Xullas, Mahmudxoʻja Behbudiy buyuk maʼrifatparvar va yetakchi jadidchi sifatida milliy madaniyatimiz tarixida mustahkam oʻrin egallaydi.
Behbudiy dramaturg sifatida “Padarkush yoki oʻqimagan bolaning holi” dramasini yaratgan. Bu asarida u savodsizlik, johillikning ayanchli oqibatlarini koʻrsatib, yoshlarni ilmli, madaniyatli boʻlishga chaqiradi. Pyesa 1911 yilda yozilib, 1912 yilda “Turon” gazetasida bosiladi. 1913 yilga kelib Samarqandda kitob holida chop etilgan “Padarkush” katta qiyinchilik va qarshiliklarga uchrab, nihoyat 1914 yilning 15 yanvarida Samarqandda sahna yuzini koʻradi. 27 fevralda esa Toshkentda, Abdulla Avloniy asos solgan «Turon» teatr truppasi tomonidan namoyish etiladi. Va ushbu sana, yaʼni 1914 yilning 27 fevrali oʻzbek milliy teatriga asos solingan kun sifatida tarixga kirdi. Behbudiyning mazkur sahna asari birinchidan, millatni maʼrifat va taraqqiyot sari undashda buyuk rol oʻynagan boʻlsa, ikkinchidan, professional oʻzbek teatri va dramaturgiyasining maydonga kelishi hamda taraqqiyotida muhim asos boʻlib xizmat qildi. Abdulla Qodiriyning “Baxtsiz kuyov” dramasi, Mirmuhsin-Fikriyning “Befarzand Ochildiboy”, Hamza Hakimzoda Niyoziyning “Yangi saodat” kabi qissalarining yaratilishiga turtki berdi.
Albatta, Behbudiyning xalq oʻrtasida ortib borayotgan obroʻ-eʼtibori nafaqat amirlikning, balki bolsheviklarning ham reja va niyatlariga zid edi. 1919 yilda xorij safariga chiqqan Behbudiy Qarshida ushlanib, Buxoro amiri Said Olimxon farmoni bilan qatl qilinadi.
Sadriddin Ayniy allomaning fojiali vafoti munosabati bilan bunday yozgan: “Jafokash shoir Behbudiyning nomini musulmon Sharqi hurmat bilan tilga oladi, chunki u 20 yil mobaynida oʻzining ongi va insoniy qadru qimmatini bilgan barcha mavjudotni erkin hayot, nur va maʼrifat uchun kurashga chorlab keldi”.
1977 yili allomaning asarlaridan saralangan “Saylanma”si chop etildi, asarlari darslik va qoʻllanmalarga kiritildi, bir qator maktab, koʻcha va mahallalar uning nomiga qoʻyildi.
Hozirgi kunda alloma qoldirgan boy va rang-barang adabiy, maʼrifiy meros xalqimizning istiqloliga xizmat qilmoqda.
“Oʻzbek adiblari” (Toshkent, Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼat nashriyoti 2016) kitobidan
Ma’lumotlarni rus tilida o‘qing👇
Махмудходжа Бехбуди, крупный просвещенный ученый, писатель, драматург и общественный деятель, родился 19 января 1874 года в городе Самарканде в семье муфтия. Обстановка в семье позволила ему развить интерес к образованию, литературе и общественной жизни, а также ярко проявить свой талант.
Отец Бехбуди был видным специалистом в области исламской юриспруденции и написал много книг и трактатов на эту тему. Этот фактор, в свою очередь, не коснулся Махмудходжи. Позднее он говорил об этом и в одной из своих статей особо отмечал, что большую роль в его судьбе сыграли труды его отца «Хидая» и «Комментарии к исламскому праву».
Помимо литературы, истории, права и образования, Махмудходжа Бехбуди серьезно занимался и политологией. Через газеты и журналы он близко знакомился с общественными и политическими событиями, происходящими в мире. Готовясь отправиться в Мекку для совершения священного хаджа, он в совершенстве изучает арабский язык; серьезно занимается историей и теорией ислама. Он отправился в хадж в 1899 г. и вернулся оттуда с титулом муфтия, то есть высокопоставленного мусульманского священнослужителя: официального улема, толкующего законы шариата, судящего по шариатским и правовым вопросам, издающего фетвы. После паломничества он посетил Египет и Стамбул. Проводимые здесь реформы изменили его мировоззрение. Затем он посетил города Казань и Уфу и увлекся европейской культурой. В это время он сотрудничал с журналами и газетами, издававшимися в Казани и Оренбурге, и опубликовал в них ряд статей. Ядром этих статей была пропаганда школьных, образовательных и культурных вопросов, а также идей просвещения.
Важную роль в становлении Махмудходжи Бехбуди как великого просветителя и одного из лидеров узбекского джадидистского движения сыграли крымскотатарский ученый Исмаил Гаспирали (Гаспринский) и газета «Тарджиман» под его главным редактором.
В 1912-1913 годах Бехбуди основал в Самарканде газету «Самарканд» и журнал «Ойна». В 1914 году он снова поехал в Турцию и Египет, привез оттуда важные книги и учебники и начал работать над новой школьной программой. Однако он сталкивается с различными препятствиями; Они хотят положить конец их деятельности угрозами «лидера модернистов», «дахри».
Тем не менее с твердой волей он начинает вести просветительскую и воспитательную работу; Он будет уважаем народом как просветитель. Помимо того, что он был высококультурным человеком, знавшим несколько восточных и западных языков, он был еще и неутомимым пропагандистом общечеловеческих ценностей.
Бехбуди написал десятки работ и более двухсот статей на узбекском и персидско-таджикском языках. Например, «Мунтахаби югрофияи ямий» («Краткая общая география», 1903 г.), «Китаб-уль-атфол» («Книга для детей», 1904 г.), «Мухтасари тарихи ислам» («Краткая история ислама»,
1904 г.),Он написал учебники и книги, такие как «Практика ислама» (1905 г.), «Краткая география России» (1908 г.).
С 1901 года издавал «Туркестанские областные ведомости», «Таракки», «Хуршид», «Шухрат», «Туджор», «Асиё», «Хуррият», «Турон», «Садои Туркестан», «Улуг Туркестан». , «Саджот», «Голос трудящихся», «Живой соз», «Таржумон», «Шоро», «Вакт», «Тоза аёт», «Самарканд», «Ойна» газеты и статьи, опубликованные людьми прогрессивный слой общества и особенно Россия, завоевали внимание молодежи.
В центре этих передовых идей находились его взгляды на развитие школы и образования, развитие национальной культуры. В то же время он был основателем и пропагандистом новых школ, первым автором новых учебников. Итак, Махмудходжа Бехбуди занимает прочное место в истории нашей национальной культуры как великий просветитель и передовой борец.
Как драматург Бехбуди создал драму «Падаркуш, или Дело невоспитанного ребенка». В этом произведении он показывает печальные последствия безграмотности и невежества и призывает молодежь быть образованной и культурной. Пьеса была написана в 1911 году и опубликована в газете «Турон» в 1912 году. К 1913 году «Падаркуш», изданный в виде книги в Самарканде, столкнулся с большими трудностями и противодействием и, наконец, 15 января 1914 года вышел на сцену в Самарканде. 27 февраля его исполнит труппа театра «Турон», основанная Абдуллой Авлони в Ташкенте. И эта дата, 27 февраля 1914 года, вошла в историю как день основания Узбекского национального театра. Эта сценическая работа Бехбуди, во-первых, сыграла большую роль в побуждении нации к просвещению и развитию, во-вторых, послужила важной основой для возникновения и развития профессионального узбекского театра и драматургии. Драма Абдуллы Кадири «Бахциз Куёв», Мирмухсин-Фикри «Бефарзанд Очилдибой», Хамза Хакимзада Ниязи «Янги Саодат» вдохновили на создание рассказов.
Разумеется, растущая популярность Бехбуди в народе противоречила планам и намерениям не только эмирата, но и большевиков. В 1919 году Бехбуди, отправившийся в заграничную поездку, был схвачен в Карши и казнен по приказу бухарского эмира Саида Олимхана.
В связи с трагической гибелью Алломы Садриддина Айни он писал: «Имя отважного поэта Бехбуди с уважением упоминается на мусульманском Востоке, ибо в течение 20 лет он призывал всех существ, познавших ценность своего сознания и человеческую ценность, к бороться за свободную жизнь, свет и просвещение».
В 1977 году была издана «Подборка», подборка произведений Аллома, его произведения вошли в учебники и пособия, его именем названы ряд школ, улиц и кварталов.
Сегодня богатое и красочное литературное и образовательное наследие, оставленное Алламой, служит независимости нашего народа.
Из книги «Узбекские писатели» (Ташкент, издательство литературы и искусства «Гафур Гулям», 2016 г.)
[/spoiler]
This domain is for use in illustrative examples in documents. You may use this domain in literature without prior coordination or asking for permission.
More information...