XX asr milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyotining koʻzga koʻringan vakillaridan biri Gʻozi Yunusdir. U mohir jurnalist, yetuk hikoyanavis va bir qator xalqona sheʼrlar muallifi, koʻzga koʻringan dramaturg, hajv ustasi hamda jamaot arbobi sifatida madaniyatimiz tarixidan munosib oʻrin egallagan.
Gʻozi Yunus 1887 yilda Toshkentning Oxunguzar mahallasida ziyoli-hunarmand oilasida dunyoga kelgan. Oiladagi toʻrt oʻgʻil ota-ona tarbiyasida ham savodli, ham ustachilik kasbiga ega boʻlishgan. Gʻozi Yunus otasi yonida imorat ustasi sifatida yangi shahar qurilishida qatnashganligi tufayli rus tilini mukammal egallaydi. Madrasa tahsili davrida esa arab va fors tillarini puxta oʻrganadi.
Gʻozi Yunus 1915 yilda madrasani imtiyozli bitirgach, xalq qoʻshiqlari, musiqasiga havasi ortib, dutor, tanbur chalishni oʻrganadi, xonanda sifatida ham taniladi. 1916 yilda mardikorlikka olinib, Boltiq boʻyi frontida qatnashadi va koʻp oʻtmay, u yerdan nogiron boʻlib qaytadi. Eshonguzar mahallasida tashkil topgan “Ogʻalarga yordam qoʻmitasi”da sarkotib boʻlib ishlaydi va tuhmat tufayli qamalib chiqadi. Shu tarzda uning “Turma xotirasi yoki haqsizlik kasofati” degan dostoni yuzaga keladi. U sekin-asta oʻz sheʼrlari bilan matbuot sahifalarida koʻrina boshlaydi, teatr sahnalarida rollar ijro etadi. Xususan, Abdulla Qodiriyning “Baxtsiz kuyov” dramasida aktyor sifatida ishtirok etadi. Keyinchalik oʻzi yaratgan “Zahhoki moron” dramasida Zahhokning otasi adolatpesha Temirtosh rolida qatnashadi. Shuningdek, u milliy oʻzbek matbaasi, nashriyoti tashkilotchisi sifatida ham samarali xizmat qiladi. Buxoro, Boku shaharlaridan bosmaxona uchun texnika vositalari keltirib, Eski Juva bosmaxonasini tashkil etishga katta hissa qoʻshadi. “Turkiston”, “Zarafshon” gazetalari va “Mushtum” jurnalini tashkil etishda qatnashadi. “Qizil bayroq”, “Mushtum” kabi gazeta-jurnallarga muharrirlik qiladi. “Men davlat nashriyotida ishladim. Gazetalardan “Ishtirokiyun”, “Qizil bayroq”, “Qizil Oʻzbekiston”, “Zarafshon”, “Yangi yoʻl”, “Rosta”larda qatnashdim va koʻplariga muharrirlik qildim”, deb yozadi oʻz tarjimai holida.
Gʻozi Yunus “Kasalimiz va aning dorusi”, “Al ulamou vorisat ul anbiyo” (“Ulamolar nabiylarning vorisidirlar”) kabi dastlabki maqolalarida islomiy aqidalar asosida kishilarni oʻzaro nifoqlardan qaytarib, birlik, ittifoqlikka daʼvat qiladi; “Hurriyatmi yoki istibdod?”, “Yerlilashtirish tevaragidagi loʻttibozliklar”, “Din nomidan igʻvo tarqatuvchilar”, “Oʻzbekiston” kabi oʻnlab maqolalarida hayotdagi nohaqliklar, nopokliklarni ayovsiz fosh etish yoʻlidan boradi. Oqibatda 1924 yilga kelib firqa aʼzoligidan oʻchiriladi.
Gʻozi Yunus mohir hikoyanavis, hajvchi, yetuk shoir sifatida ham eʼtiborga sazovor. Uning “Saidzodalar”, “Bachajish” kabi hajviy hikoyalari badiiy jihatdan mukammal boʻlib, oʻzbek milliy hikoyachiligining tugʻilishi va shakllanishida oʻz oʻrniga ega.
Gʻozi Yunus maʼrifatparvarlik va jadidchilik davri adabiyotining koʻzga koʻringan namoyandasi sifatida ijtimoiy muhit olgʻa surgan masalalarni yechish yoʻlidan borgan. Xususan, uning ijodida jadid adabiyoti yoʻnalishiga moyillik ustuvor boʻlgan. Shu jihatdan u qaysi janrda qalam tebratmasin va nima mavzuda yozmasin, uning asarlarida jadid adabiyotiga xos fosh etuvchi uslub yetakchilik qiladi. Hatto sheʼriy dastalari ham hajv tigʻidan begona emas. Binobarin, “Koʻz oching, Turon eli…” deb boshlanuvchi “Eski maktablar haqida” nomli sheʼridan tortib, “Poraxoʻr tilidan”, “Savdogar tilidan”, “Bir munofiq tilidan”, “Ramazon aytguvchi tilidan” kabi turkumlarigacha ana shunday hajviy usul-uslub yetakchilik qiladi.
Gʻozi Yunus tarjimon va dramaturg sifatida ham tanilgan. U oʻttizdan ortiq sahna asari yaratadi, ularning yigirma sakkiztasi alohida-alohida kitob holida Toshkentda chop etiladi. Gʻozi Yunus dramaturg sifatida xoh tabdil, xoh original asar yaratadimi, hamma-hammasida oʻz xalqining maʼnaviy-madaniy jihatdan yuksalishini, erkin, ozod va farovon yashashini orzu qiladi. Binobarin, adib milliy uygʻonishimizga maʼno jihatdan yaqin asarlarni saylab, tarjima yoinki moslashtirish – tabdil yoʻli bilan ommaga taqdim etadi. Jumladan, “Luqmoni hakim”, “Yoʻlbosar Alim”, “Jaholat qurboni”, “Islomiyat uyi”, “Farzand duosi” (A. Qodiriy soʻzboshisi bilan nashr boʻlgan), “Savodsizlik balosi” kabi bir qator pyesalari uygʻonish davri gʻoyalari, maqsadlari bilan hamohangligi bilan muhim badiiy-estetik ahamiyatga molikdir.
Gʻozi Yunus 1929 yillardan boshlab siyosiy taʼqib ostida qoladi, safdoshlari qatori “xalq dushmani”, “panturkist”, “panislomist” tamgʻasi ostida 1937 yilning 6 avgustida hibsga olinadi. 1942 yilning 5 may kuni ochlik va betoblik tufayli Vologda shahri qamoqxonasida olamdan oʻtadi.
“Oʻzbek adiblari” (S. Mirvaliyev, R. Shokirova. Toshkent, Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼat nashriyoti 2016) kitobidan
Ma’lumotlarni rus tilida o‘qing👇
Одним из ярких представителей узбекской литературы национального возрождения 20 века является Гази Юнус. Он занял достойное место в истории нашей культуры как искусный журналист, прекрасный сказитель и автор ряда народных поэм, выдающийся драматург, юморист и общественный деятель.
Гази Юнус родился в 1887 году в Охунгузарском районе Ташкента в интеллигентно-ремесленной семье. Четверо сыновей в семье получили образование у родителей и имели профессию ремесленника. Гази Юнус овладел русским языком благодаря тому, что участвовал в строительстве нового города вместе с отцом в качестве строителя. Во время учебы в медресе он досконально изучил арабский и персидский языки.
Окончив медресе с отличием в 1915 году, Гази Юнус увлёкся народными песнями и музыкой, научился играть на дуторе и танбуре, стал известен как певец. В 1916 году он был завербован чернорабочим и участвовал в Прибалтийском фронте, откуда вскоре вернулся инвалидом. Он работает саркотом в «Комитете помощи старейшинам», созданном в районе Эшангузар, и был заключен в тюрьму за клевету. Так создается его эпос «Память о тюрьме, или Возмездие за несправедливость». Постепенно он начинает появляться на страницах прессы со своими стихами, играет роли в театральных сценках. В частности, он участвует в качестве актера в драме Абдуллы Кадири «Бахциз Куев». Позже в созданной им самим драме «Заххоки дебил» отец Заххоки участвует в роли судьи Темирташа. Он также эффективно выступает организатором национальной узбекской типографии. Привозя типографское оборудование из городов Бухары и Баку, он вносит большой вклад в создание типографии Старая Джува. Участвует в создании газет «Туркистон», «Зарафшон», журнала «Муштум». Является редактором таких газет и журналов, как «Кызыл Байрак», «Муштум». «Я работал в государственном издательстве. Я принимал участие в газетах «Иштирокюн», «Гызыл Байрак», «Гызыл Узбекистон», «Зарафшон», «Янги ёл», «Роста» и редактировал многие из них», — пишет он в своей биографии.
Гази Юнус в своих ранних статьях, таких как «Наша болезнь и лекарство от нее», «Al ulamou warisat ul anbiyo» («Ученые — наследники пророков»), призывает людей к единству и союзу, основанному на исламских верованиях. Десятки статей, таких как «Хуррият или тирания?», «Пузыри вокруг поселка», «Подстрекатели во имя религии», «Узбекистан» идут по пути жестокого разоблачения несправедливости и нечистоты в жизни. В результате к 1924 году он был исключен из состава секты.
Гази Юнус также известен как опытный рассказчик, юморист и опытный поэт. Его комические рассказы, такие как «Саидзодалар» и «Бачаджиш», художественно совершенны и занимают свое место в зарождении и формировании узбекского национального сказительства.Гази Юнус, как видный представитель литературы эпохи Просвещения и модернизма, пытался решить вопросы, поставленные социальной средой. В частности, в его творчестве преобладала современная литература. В этом отношении, в каком бы жанре он ни писал и на какую бы тему ни писал, в его произведениях преобладает обличительный стиль, характерный для современной литературы. Даже его стихи не чужды юмора. Поэтому от поэмы «О старых школах», начинающейся со слов «Откройте глаза, люди Турана…», до таких серий, как «С языка взяточника», «С языка купца», «С языка лицемера», «На языке рассказчика Рамадана» лидирует.
Гази Юнус также известен как переводчик и драматург. Он создает более тридцати сценических постановок, двадцать восемь из которых изданы в Ташкенте отдельными книгами. Гази Юнус как драматург, создает ли он экранизацию или оригинальное произведение, всегда мечтает о духовном и культурном развитии своего народа, свободной, вольной и благополучной жизни. Поэтому писатель выбирает произведения, близкие по смыслу нашему национальному пробуждению, и представляет их публике через перевод, адаптацию, переработку. В частности, ряд пьес, таких как «Лукмони Хаким», «Йолбосар Алим», «Жертва невежества», «Дом Ислама», «Фарзанд Дуоси» (издана с предисловием А.Кадири), «Бич Безграмотность» с идеями и целями эпохи Возрождения представляет большую художественную и эстетическую ценность своей гармонией.
Гази Юнус подвергался политическому преследованию с 1929 г., был арестован 6 августа 1937 г. по ярлыкам «враг народа», «пантюркист», «панисламист». 5 мая 1942 года он умер в Вологодской тюрьме от голода и болезни.
Из книги «Узбекские писатели» (С. Мирвалиев, Р. Шокирова. Ташкент, издательство литературы и искусства им. Гафура Гулама, 2016 г.)
[/spoiler]