Jurjoniy haqida batafsil ma’lumotlar, tarjimai hol

Jurjoniy haqida batafsil ma’lumotlar, tarjimai hol

Sohibqiron Amir Temur tomonidan Samarqandning shon-shuhratini oshirish va uni jahon ilmiy markazlaridan biriga aylantirish niyatida oʻz poytaxtiga toʻplagan olimlaridan biri Mir Sayyid Sharif Jurjoniydir. 1387 yili Sheroz fath etilgandan keyin mashhur kishilar qatorida Jurjoniy ham Samarqandga joʻnatilgan. Temur vafot etgandan keyingina Sherozga qaytib, 1413 yilda olamdan koʻz yumdi.

Ali ibn Muhammad ibn Ali Husayn Jurjoniy Astrobod yaqinidagi Togʻu qishlogʻida 740 hijriy (1339) yilda tugʻilgan. Yoshlik davridan boshlab barcha fanlar qatori falsafa, mantiq va tilga juda ham qiziqqan. 1365 yili Jurjoniy Hirotga mashhur faylasuf Qutbiddin Muhammad ar-Roziy at-Taxtoniydan taʼlim olish uchun boradi. Taxtoniy oʻzining qarib qolganligini aytib, Misrdagi shogirdi Muborakshoh oldiga borishni maslahat bergan. Lekin Jurjoniy 1368 yilgacha Hirotda boʻlgan. Soʻngra turk faylasufi Muhammad Oqsaroiydan taʼlim olish uchun Qoramon shahriga joʻnagan. Muhammad Oqsaroiy shuhrati va uning asarlari Jurjoniyning eʼtiborini jalb etgan boʻlib, u mashhur faylasuf va mantiqshunos boʻlib yetishgan Oqsaroiyning shogardi Muhammad Mullo Fanoriy bilan uchrashib, doʻst tutindi va birgaliqda 1370 yilda Misrga joʻnashadi. Jurjoniy Qohirada 4 yil davomida mashhur mantiqshunos Muborakshoh va Akmaliddin al-Bobartiylar maʼruzalarini tinglab, oʻz saviyasini oshirgach, 1374 yilda Istambudda ilmiy izlanishlarini davom ettirdi. U yerdan Vataniga qaytib, 1387 yilgacha Sheroz madrasalarida dars berdi. Soʻng Samarqandda 20 yildan ortiq vaqt yashadi. Samarqandda yashagan davri Jurjoniy ijodida juda barakali boʻldi. Ilmu fanning barcha sohalariga bagʻishlangan bir qator risolalar, oʻtmish mutafakkirlarining asarlariga sharhlar yozdi.

Jurjoniy umri davomida 50 dan ortiq asar yozib, bu asarlar fanning deyarli barcha sohalarini qamrab olgan. Ammo Ulugʻbekka bevosita taʼsir etgani, shubhasiz uning XII – XIII asrlarda Xorazmda yashab oʻtgan Mahmud al-Chagʻminiyning astronomiyaga oid asariga yozgan “Sharh mulahhas al-haya” (“Astronomiyaga oid saylanmaga sharh”) va Nasiriddin Tusiy asariga bagʻishlangan “Sharhe tazkiratul Nasiriyat” (“Astronomiya haqida eslatmaga sharh”) asarlaridir.

Jurjoniy bilish nazariyasi va mantiqqa doir “At-taʼrifot” (“Taʼriflar”), “Usuli mantiqiya” (“Mantiqusuli”) vailmiy bahs faniga bagʻishlangan “Odob ul-munozara” (“Munozara olib borishning qoidalari haqida risola”) kabi arab tilida yozilgan asarlarning muallifi hamdir. Bundan tashqari Jurjoniyning fors tilida yozilgan mantiqqa oid bir necha asarlari ham bizgacha yetib kelgan. Bulardan “Sugʻro” (“Kichik dalil boʻla oladigan hukm”), “Kubro” (“Katta dalil boʻla oladigan hukm”), “Avsat dar mantiq” (“Mantiqda oʻrta xulosa”) va boshqalarni koʻrsatib oʻtish mumkin. Uning “Sharhe faroize Sarojiya” (“Meros boʻlish majburiyatlarining Sarojiy taʼrifiga sharh”) asari huquqshunoslik masalalariga bagʻishlangan boʻlib, faqih Sajovandiy asarlariga javob tariqasida yozilgan.

Jurjoniy XIV asr faylasufi Eziddin Abdurahmon al-Ijiy (1300–1356)ning “Muvoqif fi ilm al-kalom” (“Kalom ilmidagi manzillar”) asariga yozgan “Sharhe mavoqif fi ilm al-kalom” sharhi uning zamondoshlari va undan keyingi avlod olimlari uchun falsafa va mantiq boʻyicha oʻziga xos qomus maqomiga ega boʻldi.

Sharhlardan tashqari Jurjoniy juda koʻp falsafiy asarlarga hoshiyalar yozdi. Uning Abu Ali ibn Sinoning “Ishorat” (“Koʻrsatmalar”) asariga yozgan sharhi, Nasiriddin Tusiyning “Tajvid” (“Abstraksiya”) asariga sharh yozgan shayx Shamsuddin Mahmud Isfahoniy (1294–1349)ga javob tariqasida yozilgan hoshiyasi diqqatga sazovordir.

Jurjoniy dunyoqarashi, undan oldin oʻtgan salaflarinikidek, oʻrta asrlardagi butun falsafiy masalalarni, chunonchi, borliq haqidagi taʼlimot, koinot jumboqlari, modda va uning shakllari, jonsiz va jonli dunyoning xususiyatlari, jismoniy va ruhiy munosabatlar, bilish muammolari, mantiqiy fikrlash taʼlimoti, til va tafakkur aloqalari va boshqalarni oʻz ichiga oladi. – U koinot, inson va aqlni qamrab oluvchi dunyoning umumiy manzarasini yaratishga harakat qildi. Jurjoniy aqidasiga xos boʻlgan narsa borliq manzarasini bosqimcha-bosqich tartibda tushuntirishdan iborat edi. Besh bobdan iborat boʻlgan “Dunyoni aks ettiruvchi koʻzgu” risolasining birinchi bobini vojib ul-vujud va mumkin ul-vujud mavjud ekanligini asoslashga bagʻishlaydi. Jurjoniy shunday taʼrif beradi: “Yoʻq boʻlishi mumkin boʻlmagan, bor boʻlishi esa zarur boʻlgan narsa vojib ul-vujud deb ataladi. Masalan, xoliqning oʻzligi kabi tushuncha. Borligʻi ham, yoʻqligi ham zarur boʻlmagan narsa esa mumkin ul-vujud deb ataladi”[1].

Jurjoniy fikricha, vojib ul-vujud xudo boʻlib, mumkin ul-vujud moddiy olamdir. U borliqning birinchi sababi sifatida vojib ul-vujudni, yaʼni xudoning borligini tan oladi. Uningcha, mumkin ul-vujud oʻzining bor boʻlishi uchun qandaydir tarzda boʻlsa ham, biror-bir sababga ehtiyoj sezadi. U biror-bir narsa tufayli, yaʼni birinchi sabab qimmatiga koʻra vojib ul-vujud darajasiga koʻtariladi.

Jurjoniy tabiatdagi hech bir hodisa sababsiz kelib chiqmaydi, deb taʼkidlaydi. Hamma mavjud ashyolardagi butun harakat va oʻzgarishlar faqat makon va zamondagina roʻy beradi. Jurjoniy dunyoqarashiga xos xususiyat, uning butun borliqni bir-biriga qonuniy ravishda bogʻlangan boʻlakchalardan iborat yagona tana sifatida taʼriflashdir. Uning fikricha, moddiy dunyoni tashkil etgan narsalar asosida toʻrt unsur, yaʼni olov, havo, suv va tuproq yotadi. Uch unsurdan iborat boshqa jismlar, yaʼni metallar, oʻsimliklar va hayvonlar esa, yuqorida aytilgan toʻrt unsurning bir-birlari bilan qorishishining hosilasi sifatida kelib chiqqandir. Toʻrt unsur doimo harakatda ekanligidan oʻzgaruvchan boʻlib, biri ikkinchisiga aylanib qolishi mumkin. Havo suvga, suv tuproqqa va hokazo.

Jurjoniy falsafasida modsiylik gʻoyalarigina emas, balki dialektik dunyoqarash mavjud. Uning fikricha, moddiyliqdan xoli boʻlgan boʻsh joy yoʻq. Bu haqda u shunday yozadi: “Samoviy gumbaz buyuk doiradir. U barcha jismlarni qamrab olgan boʻlib, moddiy dunyoni chegaralab turadi. Ammo u boʻshliq emas, chunki uni moddadan tashqarida boʻlgan tushuncha yoki biror oʻlchov bilan tushuntirib boʻlmaydi. Bundan tashqari bir-biri bilan oʻzaro yopishib, ayni vaqtda boshqa jism bilan ham bogʻlanib turgan narsaning oʻzi boʻlishi mumkin emas. Har bir atrofdagi dunyo, oʻzi turgan narsaga tegib turishi zarur va bir-birining ketidan yuqoridagidek tartibda joylashishi lozim, chunki boʻshliqning boʻlishi mumkin emas. Mana shunday jismlar, unsurlar, samoviy doiralar, butun sayyoralar va moddiy boʻlakchalarning tarkibiy majmuasi olam deb etaladi”[2].

Jurjoniy Markaziy Osiyo, Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlari mantiqiy merosining barcha oqimlarini tahlil etib, ularni yanada rivojlantirdi.

XV – XVI asrlar davomida mantiq ilmini oʻrganish va oʻqitish ishlari XIII asrda yozilgan darsliklarga XIV asrda yozilgan sharhlar, ayniqsa, mashhur mantiqshunos at-Taxtoniy, uning shogirdi ibn Muborakshoh, Taftazoniy, Jurjoniy tomonidan yozilgan sharh va hoshiyalar asosida olib borildi. Bu davrda arab tiliga nisbatan fors tilida koʻproq asarlar yozildi. Mantiq ilmining huquq, til va ilohiyot sohasidagi tadqiqotlarda ishlatilish jarayoni koʻpaydi. Jurjoniy oʻz ijodida mantiqni falsafadan ajratmagan hodsa, uni koʻproq huquq va til sohalarida qoʻllanilishini taʼminladi.

Jurjoniyning taʼkidlashicha, nazariy bilimlar hayotiy tajribada hosil qilingan boshlangʻich bilimlar va ular toʻgʻrisida fikrlash yoʻli bilan kiritiladi. Bunday fikrlash jarayonini u xulosa deb ataydi va uning uch turini koʻrsatib oʻtadi. Bular: qiyos (sillogizm), esteqro (induksiya – boʻlakdan butunga tomon hukm yuritish) va hads (analogiya – oʻxshatish). Bulardan qiyos xulosaning bosh turi hisoblanib, nazariy bilimlar hosil qilishning asosiy vositasi boʻlib maydonga chiqadi.

Jurjoniy toʻla boʻlmagan induksiya faqat taxminiy mulohazagagina olib keladi, deb oʻylaydi va uning koʻrsatishicha, biz olovning ayrim xususiy holatlarini kuzatsak, har qanday olov issiqlik chiqaradi, degan ayrim xususiyatga ega boʻlgan bilimdan, yaʼni deduktiv (butundan boʻlakka oʻtadigan) holatga oʻtadigan xulosa kelib chiqishi mumkin[3]. Shu bilan birga uning taʼkidlashicha, induktiv yoʻl bilan hosil qilingan bilimlar hamma vaqt ham haqiqatga toʻgʻri kelavermaydi. Chunki inson tajribasi hech vaqt toʻla mukammallikni ber-maydi.

Jurjoniyning induktiv va deduktiv xulosalar haqidagi fikri Arastu va uning Sharqdagi izdoshlari fikrini eslatadi. Ammo bu fikrga noyob xulosalar qoʻshilib, takomillashtirilgan.

Jurjoniyning ilmiy faoliyati tufayli mantiq Temuriylar davrida inson bilimlarining barchasiga qoʻllaniladigan qoida va mezon qonuniga aylandi. U har bir yuritilayotgan hukmning toʻgʻriligini tortuvchi fanlarning toshu tarozisi sifatida namoyon boʻldi. Natijada tez orada vujudga kelgan Ulugʻbek rasadxonasining ilmiy tadqiqotlarida keng qoʻllanildi.

Jurjoniy Ulugʻbekni madrasada bevosita oʻqitibgina qolmay, uning Akademiyasini vujudga kelishiga ham katta hissa qoʻshdi. Chunki uning shogirdlari bu ilmiy markazning negizini tashkil etar edi. Shuning uchun ham uning ilmiy merosini toʻlaligicha oʻrganish mustaqil Respublikamiz maʼnaviyatiga salmoqli hissa boʻlib qoʻshilishi shubhasizdir.


“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.


[1] OʻzR FA Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti. Qulyozmalar fondi: “Oynaye gininamo”, 1-sahifa.

[2] Jurjoniy. Sharhe mulaxxas al-haya al-Chagʻminiy. OʻzR FA Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutidagi 2655-raqamli qoʻlyozma, 225-a bet (arab tilida).

[3] Qarang: Mir Sayyid Sharif Jurjoniy. At-taʼrifot, Istanbul. “Dor-ul toboate omera”, 1818 y. , 11-bet.

Ma’lumotlarni rus tilida o‘qing👇
Мир Сайид Шариф Джурджани – один из ученых, собранных владельцем Амиром Темуром в своей столице с намерением приумножить славу Самарканда и превратить его в один из мировых научных центров. После завоевания Шираза в 1387 году среди известных людей Джурджани был отправлен в Самарканд. Он вернулся в Шираз только после смерти Темура и умер в 1413 году.

Али ибн Мухаммад ибн Али Хусейн Джурджани родился в деревне Тогу недалеко от Астробада в 740 г. хиджры (1339 г.). С юных лет он очень интересовался философией, логикой и языком, среди других предметов. В 1365 году Джурджани отправился в Герат, чтобы учиться у известного философа Кутбиддина Мухаммада ар-Рази ат-Тахтани. Тахтани сказал, что он стар, и посоветовал ему отправиться к своему ученику Мубаракшаху в Египет. Но Джурджани оставался в Герате до 1368 года. Затем он отправился в город Карамон, чтобы учиться у турецкого философа Мухаммада Аксарай. Слава Мухаммада Аксарайи и его труды привлекли внимание Джурджани, который познакомился и подружился с Мухаммадом Муллой Фанари, учеником Аксарайи, ставшим известным философом и логиком, и вместе они уехали в Египет в 1370 году. Прослушав в течение 4 лет в Каире лекции известного логика Мубаракшаха и Акмалиддина ал-Бабарти, Джурджани повысил свой уровень и продолжил свои научные исследования в Стамбуле в 1374 году. Оттуда он вернулся на родину и преподавал в медресе Шираза до 1387 года. Затем более 20 лет жил в Самарканде. Время, проведенное в Самарканде, было очень благословлено в творчестве Джурджани. Ильму написал ряд трактатов по всем отраслям науки, комментарии к трудам мыслителей прошлого.

Джурджани за свою жизнь написал более 50 работ, и эти работы охватывали почти все области науки. Но прямое влияние на Улугбека, несомненно, оказывают его «Шарх мулахас ал-хайа» («Комментарий к астрономической подборке»), написанные на астрономический труд Махмуда ал-Чахмини, жившего в Хорезме в XII–XIII вв., и «Шархе тазкиратул Насирият» («Шархе тазкиратул Насирият», посвященная творчеству Насириддина Туси. Комментарий к заметкам по астрономии).

«Ат-тарифат» («Определения»), «Методическая логика» («Логическая») и «Адоб уль-Мунозара» («Трактат о правилах дебатов») по науке о научных дебатах, написанные на арабском языке. автор произведений. Кроме того, до нас дошло несколько работ Джурджани по логике, написанных на персидском языке. Среди них можно выделить «Сугро» («Суждение, которое может быть малым доказательством»), «Кубро» («Суждение, которое может быть большим доказательством»), «Авсат дар мантик» («Средний вывод в логике») и другие. упомянул. Его работа «Sharhe faroize Sarojiya» («Комментарий к определению Сароджи наследственных обязательств») посвящена вопросам юриспруденции и написана как отклик на работы правоведа Саджованди.Комментарий «Шархе мавакиф фи ильм аль-калам», написанный Джурджани на «Мувакиф фи ильм аль-калам» («Направления в науке о слове») философа XIV века Эзиддина Абдуррахмана аль-Иджи (1300–1356) для его современников и ученых следующего поколения приобрело статус уникального словаря философии и логики.

Помимо комментариев, Джурджани писал на полях многих философских произведений. Заслуживают внимания его комментарий к труду Абу Али ибн Сины «Наставления» («Наставления») и его комментарий к «Таджвиду» («Абстракции») Насириддина Туси.

Мировоззрение Джурджани, как и его предшественников, охватывало все философские вопросы Средневековья, такие как учение о бытии, загадки мироздания, материи и ее форм, свойства неживого и живого мира, физические и психические отношения , проблемы познания, учение о логическом мышлении, взаимосвязь языка и мышления и др. — Он пытался создать общую картину мира, включающую Вселенную, человека и разум. Кредо Джурджани характеризовалось пошаговым объяснением картины существования. Первая глава трактата «Зеркало, отражающее мир», состоящего из пяти глав, посвящена обоснованию существования обязательного существования и возможного существования. Джурджани дает следующее определение: «То, что не может существовать и что необходимо для существования, называется ваджиб уль-вуджуд. Например, такое понятие, как личность народа. То, что не необходимо ни для существования, ни для несуществования, называется возможным сущим» [1].

Согласно Джурджани, обязательный уль-вуджуд — это Бог, а возможный уль-вуджуд — материальный мир. Он признает ваджиб уль-вуджуд, то есть существование Бога, как первопричину существования. По его словам, возможное существование нуждается в какой-то причине для своего существования. Оно поднимается до уровня ваджиб уль-вуджуд за счет чего-то, т.е. за счет ценности первопричины.

Джурджани утверждает, что ни одно явление в природе не происходит без причины. Все движения и изменения всех существующих вещей происходят только в пространстве и времени. Характерной чертой мировоззрения Джурджани является описание им всего существа как единого тела, состоящего из юридически связанных частей. По его словам, материальный мир основан на четырех элементах: огне, воздухе, воде и земле. Другие тела, состоящие из трех элементов, т. е. металлов, растений и животных, являются результатом смешения друг с другом вышеупомянутых четырех элементов. Поскольку четыре элемента всегда находятся в движении, они изменчивы, и один может превратиться в другой. Воздух в воду, вода в почву и т.д.

Философия Джурджани содержит не только идеи современности, но и диалектическое мировоззрение. По его мнению, нет свободного от материальности пространства. Об этом он пишет:«Небесный купол — это большой круг. Он охватывает все тела и ограничивает материальный мир. Но это не пустота, потому что ее нельзя объяснить понятием или измерением вне материи. Кроме того, невозможно, чтобы что-то склеилось и в то же время было соединено с другим телом. Каждый окружающий мир должен соприкасаться с тем, на чем он стоит, и должен располагаться в том же порядке, что и выше, потому что не может быть пустоты. Структурный комплекс таких тел, элементов, небесных кругов, целых планет и материальных частиц называется мирозданием» [2].

Юрджани проанализировал все направления логического наследия стран Центральной Азии, Ближнего и Среднего Востока и развил их.

В 15—16 вв. изучение и преподавание логики осуществлялось на основе комментариев 14 в. к учебникам 13 в. В этот период на персидском языке было написано больше произведений, чем на арабском. Растет использование логики в юридических, лингвистических и богословских исследованиях. Джурджани не отделял логику от философии в своей работе, но следил за тем, чтобы она больше использовалась в области права и языка.

По мнению Джурджани, теоретические знания вводятся через исходные знания, порожденные жизненным опытом и размышлениями о них. Он называет этот процесс мышления выводом и показывает три его типа. Это: qiyas (силлогизм), esteqro (индукция — суждение от части к целому) и hass (аналогия — сравнение). Среди них сравнение считается основным видом умозаключения и выступает как основное средство создания теоретического знания.

Джурджани считает, что неполная индукция ведет только к догадкам, и показывает, что если мы наблюдаем некоторые частные случаи огня, то можем сделать дедуктивный (дедуктивный) вывод из знания о том, что всякий огонь производит тепло.3]. В то же время он говорил, что знания, полученные индуктивным методом, не всегда верны. Потому что человеческий опыт никогда не дает полного совершенства.

Взгляд Джурджани на индуктивное и дедуктивное мышление напоминает точку зрения Аристотеля и его последователей на Востоке. Но это мнение было дополнено уникальными выводами.

Благодаря научной работе Джурджани логика стала правилом и критерием, применимым ко всем человеческим знаниям в период Тимуридов. Он явился как каменные весы наук, взвешивающие правильность каждого суждения. В результате он широко использовался в научных исследованиях созданной вскоре обсерватории Улугбека.

Джурджани не только учила Улугбека прямо в медресе,внес большой вклад в создание своей Академии. Потому что его ученики составили основу этого научного центра. Поэтому несомненно, что всестороннее изучение его научного наследия станет весомым вкладом в духовность нашей независимой республики.

Взято из книги «Духовные звезды» (Издательство «Общественное наследие» имени Абдуллы Кадири, Ташкент, 1999 г.).

[1] Институт востоковедения имени Ф.А. Беруни Республики Узбекистан. Рукописный фонд: «Ойнае гинамо», стр. 1.

[2] Джурджани. Шархе мулахас аль-хайя аль-Чагмини. Рукопись № 2655 в Институте востоковедения им. Ф.А. Беруни Республики Узбекистан, стр. 225а (на арабском языке).

[3] См.: Мир Сайид Шариф Джурджани. Ат-Тарифат, Стамбул. «Дор-ул тобоате омера», 1818 г. , стр. 11.
[/spoiler]

Если вам понравилась статья, поделитесь ею с друзьями в социальных сетях.
Sirlar.uz

;-) :| :x :twisted: :smile: :shock: :sad: :roll: :razz: :oops: :o :mrgreen: :lol: :idea: :grin: :evil: :cry: :cool: :arrow: :???: :?: :!: