Oʻzbek adabiyoti tarixida mumtoz oʻringa ega boʻlgan Jahon otin – Uvaysiy XVIII asr oxiri XIX asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan mashhur oʻzbek shoirasidir. U Margʻilon shahrining Childoʻxtaron mahallasida, taxminan 1779 yillarda dunyoga kelgan. jahon otinning otasi toʻquvchi, ham kosib boʻlib, oʻzbek va tojik tillarida sheʼrlar yozgan, onasi Chinnibibi esa oʻz davrining donishmand ayollaridan boʻlib, maktabdorlik qilgan. Jahonbibi oilada xat savodini chiqarib, soʻng onasining yonida maktabdorlik qilgan, akasi Oxunjon hofiz yordamida kuymusikaga ham ragʻbat paydo qilgan. Jahonbibining hayot yoʻldoshi Tojixon juda erta vafot etgach, u qizi Quyosh va oʻgʻli Muhammadxonlarni oʻzi tarbiyalab voyaga yetkazgan. Jahonbibi oila aʼzolarining taʼsirida koʻproq shaxsiy mutolaaga berilib, oʻzbek, tojik va ozarbayjon allomalarining asarlarini muhabbat bilan oʻqib, Vaysiy, Uvaysiy taxallusi bilan sheʼrlar yoza boshlaydi va tez orada shoira, otin sifatida taniladi.
Uvaysiyning hayoti oʻz davrida Markaziy Osiyoning katta ilm-fan va madaniyat markazlaridan boʻlgan Margʻilon hamda Qoʻqonning isteʼdodli adib va shoirlari davrasida oʻtdi. U Mohlaroyim – Nodira bilan ijodiy hamkorliqda boʻlgan. Saroyda sheʼriyat ilmidan dars berib, ustozlik qilgan. U Nodira bilan Konibodom, Xoʻjand, Oʻratepa, Toshkent, Andijon kabi shaharlarda boʻlib, ijodiy doiralar va ziyolilar bilan munosabat oʻrnatgan. 1842 yili Buxoro amiri Nasrullaxon Qoʻqonni egallagach, Margʻilonga qaytib umrining oxirigacha shu yerda yashagan.
Oltmish yildan koʻproq umr koʻrgan Uvaysiydan bizga kattagina adabiy meros yetib kelgan. Uning qoʻlyozma devonlari Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti va Andijon Davlat Pedagogika instituti kutubxonasida saqlanmoqda. Shoira devonining qoʻlyozmalarini aniqlash, ommalashtirish va tadqiq etishda akademik A. Qayumov, professor H. Razzoqov va E. Ibrohimovalarning xizmatlari kattadir.
Shoiraning 4 ta devon tuzganligi maʼlum. Uvaysiy ijodining gʻoyaviy-badiiy mohiyatidan oʻzbek mumtoz adabiyoti anʼanalarini ijodiy davom ettirganligi koʻrinib turadi. Shoiraning Navoiy, Fuzuliy gʻazallariga bogʻlagan koʻplab muxammaslari va naziralari, Bedil sheʼrlariga izdoshligi Uvaysiyning poetik balogʻatidan dalolat beradi. Shoira adabiyotda taraqqiyparvar namoyandalarning qarashlari asosida maydonga kelgan inson taqdiri, shaxs erki va maʼrifatparvarlik gʻoyalarida latif va dilkash asarlar yaratadi, asarlarida insonni eʼzozlash, odamning tabiat va hayot noz-neʼmatlaridan bahramand boʻlishga undash, doʻstlik, vafo va sadoqat kabi oʻzining ulugʻvor niyatlarini Qurʼon oyatlari, hadislar va tasavvufiy talqinlar bilan asoslagan holda ijodiy barkamollikka erishdi. Uning sheʼrlarida tariqatning talab va qoidalariga taalluqli boʻlgan talqinlar koʻp uchraydi. Shoira shunday yozgan edi:
Fano mardumlarini sirridin hech kimsa yoʻq ogoh, Qabih guftor mardumdin koʻngul dogʻ oʻddi, dogʻ oʻldi.
Shoiraning bu kabi orifona satrlari Alisher Navoiyning insonni komillik yoʻlidagi izlanishlarida tasvirlagan – yuz kufirga ketganda ham bir tavba qilishni xayoliga keltirmaydigan, pokni nopokdan ajrata bilmaydigan dilozor kishilarni qattiq qoralagan satrlariga hamohangdir.
Uvaysiy oʻz asarlarida insonga xos boʻlgan ilohiy muhabbat tuygʻularini eʼzoz bilan kuylaydi. Tabiatning hisobsiz goʻzalliklari mavjida ishq hissiyoti ham shaloladek tugʻyon uradi. Bu ishq-sevgi hayotni qadrlashga, uning lazzatlaridan bahramand boʻlishga chaqiradi. Shoira muhabbat tuygʻulari zavqiga berilib, bora-bora uning nozik kaʼriga nazar tashlaydi:
Zaboningni keturgil, ey shakarlab toʻgi guftora, Nechukkim marhamat oʻlsun necha mendek dil afgora. Nigohing tashlagʻil, lutf aylabon, ey shoʻxi beparvo, Yoʻlingda intizor oʻlgʻon meni bul oshiqi zora.
Uvaysiy dastlab yuksak odamiylikni, shu odamiylikni qalb toʻrida avaylovchi vafodor yorni ulugʻlar ekan, uni quyosh bilan qiyos qiladi. Quyosh har tong ufqdan bosh koʻtarib oʻzining otashin nuri bilan olamga, odamlarga oʻz mehr va shafqatini sochadi. Shoira yor va oftob tashbehlarini qarshilantirish sanʼati orqali katta mahorat bilan eng goʻzal tuygʻular silsilasini guldasta qiladi. Uning lirik qahramoni mushohadakor donishmand, vafoli oshiq. Shuning uchun ham shoira:
Vaysiy, boshing uzra qoʻy, xurshed talʼat yorni,
Bilmadingmu zarralar boshinda dastor oftob,
deb vafoli yorni eng zarif satrlar bilan ulugʻlaydi. Uning uchun yor bilan suhbat, doʻst bilan mubohasa, dilkash mutrib taronalari yuksak bir sharafdir.
Maʼlum boʻlishicha, Uvaysiy uzoq vaqt maktabdorlik ham qilgan. U oʻz davrining yosh toliblariga Alloh kalomi boʻlgan Qurʼon va hayot goʻzalliklaridan saboq bergan. U talabalar uchun tez fikrlash, chiroyli soʻzlash va boshqa taʼlim-tarbiya vositalari bilan bogʻliq boʻlgan chiston-topishmoqlar yarattan. Uning anor haqidagi mashhur chistoni oʻzining muhim mazmuni va yuksak badiiyligi bilan shoira ijodining yorqin bir sahifasi sifatida koʻzga tashlanadi:
Bu na gumbazdur, eshigi, tuynugidin yoʻq nishon,
Necha gulgunpoʻsh qizlar manzil aylabdur makon?
Tuynugin ochib alarning holidan olsam xabar,
Yuzlarida parda tortugʻliq tururlar bagʻri qon.
Uvaysiyning lirik sheʼrlaridan tashqari “Shahzoda Hasan”, “Shahzoda Husan” kabi liro-epik asari va “Voqeoti Muhammad Alixon” kabi tarixiy dostonlari mavjud. Shoiraning liroepik dostonlari islom tarixi bilan bogʻliq voqealar asosida yaratilgan boʻlib, bu Uvaysiyning oʻz davrini bilimdon otini – muallimasi va dinimiz tarixidan chuqur xabardorligidan dalolat beradi.
Uvaysiy hayotiylik davridayoq nafis lirikasi bilan mashhur boʻldi va zamondoshlarining eʼtiborini qozondi. Uning zamondoshi va izdoshi shoira DilshodBarno oʻzining Nodirabegimga bagʻishlangan “Tong mahal chiqdi haramdin turfa moh” deb boshlangan gʻazalida Nodira bilan bir qatorda Uvaysiyni ham juda katta eʼzoz bilan xotirlaydi:
Kim? – dedim, Nodira – dedilar ani,
Yonida Vaysiy turur olampanoh.
Har biri ming shoira oʻrnidadur,
Ikkovi birla tulur har borgoh.
Uvaysiy asarlari oʻzining latif mazmuni va dilkash badiiyligibilan davrlar osha muxlislar qalbiga bitmastugalmas estetik zavq bagʻishlab kelmoqda. Ular xalq ommasi orasida keng yoyilgan, hofizlar, xonandalar tomonidan maqom va xalq ohanglari bilan hozirgacha kuylanib keladi.
“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.
Ma’lumotlarni rus tilida o‘qing👇
Джахан Отин-Увайсий, занявшая классическое место в истории узбекской литературы, известная узбекская поэтесса, жившая в конце 18 века и первой половине 19 века. Он родился в районе Чилдохтаран города Маргилон, около 1779 года. отец мирового коня был ткачом и земледельцем, писал стихи на узбекском и таджикском языках, а мать Чиннибиби была одной из мудрейших женщин своего времени и работала школьной учительницей. Джаханбиби изучала каллиграфию в семье, затем вместе с матерью преподавала в школе, а с помощью своего брата Охунджона Хафиза у нее появился интерес к музыке. После того, как спутница жизни Джаханбиби Таджихан очень рано умерла, она одна воспитывала дочь Сун и сына Мухаммадхана. Под влиянием членов семьи Джаханбиби стала больше читать частным образом, с любовью читала произведения узбекских, таджикских и азербайджанских ученых, писала стихи под псевдонимом Вайсий, Увайсий и вскоре стала известна как поэтесса.
Жизнь Увайси прошла в кругу талантливых писателей и поэтов Маргилона и Кокана, бывших крупными центрами науки и культуры Средней Азии. Был в творческом сотрудничестве с Мохлароим-Нодирой. Он преподавал и наставлял поэзию во дворце. Он и Нодира посетили такие города, как Канибадам, Ходжент, Оратепа, Ташкент, Андижан, установили связи с творческими кругами и интеллигенцией. В 1842 году, после того как эмир Бухары Насрулла-хан занял Кокан, он вернулся в Маргилон и прожил там до конца жизни.
Увайсий, проживший более шестидесяти лет, оставил нам большое литературное наследие. Его рукописи хранятся в библиотеке Института востоковедения имени Беруни Академии наук Узбекистана и Андижанского государственного педагогического института. Большой вклад в выявление, популяризацию и исследование рукописей кабинета поэта внесли академик А. Каюмов, профессора Х. Раззоков и Э. Ибрагимова.
Известно, что поэт сочинил 4 дивана. По идейно-художественному характеру творчества Увайсия видно, что он творчески продолжил традиции узбекской классической литературы. О поэтической зрелости Увайси свидетельствуют многочисленные комментарии и отсылки поэтессы к газелям Навои и Физули, а также ее следование стихам Бедиля. Поэтесса создает нежные и проникновенные произведения, основанные на представлениях о человеческой судьбе, индивидуальной воле и просвещении, пришедших в поле на основе взглядов прогрессивных деятелей литературы.В своих произведениях она выражает свои благородные намерения, такие как почитание человека, побуждая человека наслаждаться удовольствиями природы и жизни, дружбы, верности и верности, стихами Корана, хадисами и достигая творческого совершенства на основе мистических толкований. В его стихах встречается множество трактовок, связанных с требованиями и правилами секты. Поэт писал:
Никто не знает о тайне народа Фано, дух народа Кабиха Гуфтара померк, пятно вымерло.Такие орифонные строки поэтессы перекликаются со строками Алишера Навои в его поисках совершенства человека — он сурово осуждает тех, кто не думает о покаянии, кто не может отличить чистое от нечистого.
В своих произведениях Увайси воспевает чувства божественной любви, присущие только человеку. В волне бесчисленных красот природы, как водопад, бьёт и чувство любви. Эта любовь призывает ценить жизнь и наслаждаться ее удовольствиями. Поэтесса отдается наслаждению любовным чувством и постепенно вглядывается в его нежное сердце:
Опусти свой язык, ты, приторный болтун, пожалуйста, позволь мне умереть с таким сердцем, как у меня. Не обращай внимания на твой взгляд, ты клеветник, ты беспечный король, я любовник, ждущий тебя на пути.
Сначала Увайсий восхваляет высокое человечество, верного друга, который держит это человечество в сети сердца, и сравнивает его с солнцем. Каждое утро солнце поднимается из-за горизонта и распространяет свою любовь и сострадание к миру и людям своим огненным светом. Поэтесса мастерски создает букет самых прекрасных чувств через искусство сопоставления метафор моря и солнца. Его лирический герой — наблюдательный мудрец и верный любовник. Вот почему поэт:
Вайси, надень на голову венец радости,
Разве ты не знаешь, что солнце светит на головы частиц?
он восхваляет верующих самыми изящными строками. Для него и разговор с соседом, и дискуссия с другом, и песни по душам — большая честь.
Как оказалось, Увайсы тоже долгое время работал школьным учителем. Он учил молодых студентов своего времени красоте жизни и Корану, который является словом Бога. Он создал викторины для студентов, связанные с быстрым мышлением, разговорной речью и другими образовательными инструментами. Ее знаменитое стихотворение о гранате выделяется как яркая страница творчества поэтессы важным содержанием и высоким артистизмом:
Это не купол, мишень без двери и дыры.
Сколько румяных девушек?
Я расскажу вам, как они,
Их лица полны крови.
Помимо лирических поэм Увайси, существуют лирико-эпические произведения, такие как «Принц Хасан», «Принц Хусан» и исторические эпосы, такие как «Повесть о Мухаммед Али-хане». Лироэпические эпосы поэтессы созданы на основе событий, связанных с историей ислама, что свидетельствует о глубоком знании Увайси истории нашей религии и ученого коня своего времени.
Увайси прославился изящной лирикой еще при жизни и завоевал внимание современников. Его современник и последователь, поэт Дилшод Барно, в своей газели, посвященной Надирабегиму, которая начинается с «Тонг махал хеди харамдин турфа мох», с большим уважением вспоминает Надиру, а также Увайси:
Кто? — Я сказал, Надира, — сказали сразу,
Вайси стоит рядом с Олампанохом.Каждый на месте тысячи поэтов,
Оба везде вместе.
Работы Увайси своим нежным содержанием и проникновенным артистизмом доставляли неиссякаемое эстетическое наслаждение сердцам поклонников. Они широко распространены в народе и поются хафизами и певцами на статусные и народные напевы.
Взято из книги «Духовные звезды» (Издательство «Народное наследие Абдуллы Кадири», Ташкент, 1999).
[/spoiler]
This domain is for use in illustrative examples in documents. You may use this domain in literature without prior coordination or asking for permission.
More information...