Muhammad Yusuf – adabiy taxallusi Bayoniy XIX asr II yarmi va XX asr boshlarida Xorazmda yashab ijod etgan zamonasining zabardast tarixnavis olimi, ajoyib shoiri va mohir tarjimoni boʻlgan. Bayoniy tarixnavis olim sifatida “Shajarayi Xorazmshohiy” va “Xorazm tarixi” nomli tarixiy asarlaryni yozdi, qator tarixiy asarlarni arabcha va forschadan oʻzbek tiliga tarjima qildi, shoir sifatida esa mukammal devon tuzdi.
U Xivada xonlik qilgan Eltuzarxon (1804–1806) avlodidandir. Uning otasi Bobojonbek Olloberdi Toʻraning oʻgʻli boʻlib, Eltuzarxonning nabirasi edi. Bayoniy 1859 yilda Xivada dunyoga keladi va yoshlikdan boshlab ilm, adabiyotga, sheʼriyatga qiziqadi. Bayoniyoʻz zamonasining atoqli xattotlaridan va musiqashunoslaridan biri ham boʻlgan. U suls, kufiy, rayhoniy, shikasta va boshqa xil xatlarni yaxshi bilgan va oʻz zamonasining talantli shoir va tarixnavis olimi boʻlib yetishgan. Bayoniyning yuksak mahorati haqida Tabibiy bunday deb yozadi:
“Bayoniyki bor shoiri xush bayon,
Soʻz ichra qilur durri gavhar ayon.
Bu ham asli bu xonadondin erur,
Soʻzi ruhu el jismiga jon erur.
Muhammad Yusufbek nomi aning,
Husul aylamak ilm komi aning”.
Bayoniy oʻzidan boy yozma meros qoldirdi. Bayoniyning mazmundor va ajoyib gʻazallarini oʻzi ichiga olgan devonining bir necha nusxasi qoʻlyozma holida saqlanmoqda. Bu devonlardan uning gʻazallari, muxammaslari, ruboiylari, qasidalari oʻrin olgan.
Bayoniyning sheʼriy asarlari XIX asr II yarmi va XX asr boshlari oʻzbek adabiyotini va shuningdek shoirning hayoti va ijodini oʻrganishda katta ahamiyatga egadir. Shoir sheʼriyatida asosiy oʻrinni lirika egallaydi. U zamonasining ilgʻor fikrli kishisi sifatida qaynoq hayot ichida yashadi va uning ijodida oʻsha davrdagi ijtimoiy hayot oʻz ifodasini topdi.
Muarrixning “Shajarayi Xorazmshohiy” risolasida Abdulgʻoziyxon Munis va Ogahiy qalamiga olgan davr va Xiva xonligida 1873 yildan 1914 yilgacha sodir boʻlgan tarixiy voqealar tasvirlangan. Mazkur risola yuqorida nomlari zikr etilgan mualliflar asarlarining xulosasi va davomi hisoblanadi. Munis va Ogahiyning asarlari hashamdor, qiyin til bilan yozilgan. Ularda arabcha va forscha soʻzlar va ogʻir iboralar koʻp uchraydi. Bayoniy ana shu qiyinchiliklarni bartaraf qilish maqsadida Munis va Ogahiy asarlarini bir jildga toʻplab, qisqartirib, sodda til bilan qayta yozib chiqqan. Bu toʻgʻrida muallif asar soʻzboshisida bunday deb yozadi: “Men Muhammad Yusuf al-mutaxallis bil-Bayoniy ibni Bobojonbek, bu tariqa arz qilaman. 1329/1911 yil jumod ul-avval oyining yigirma ikkisida bu asarni yozishga boshladim. Bu ishni Asfandiyorxon menga Tolibxoʻja ibni Avazberdi orqali buyurdi”.
Munis Eltuzarxonning farmoniga muvofiq “Firdavis ul-iqbol” nomli asarini yozgan. Munis bu asarni tamomlay olmay 1244/1829 yili vafot etadi. Ollohqulixon Ogahiyga bu chala qolgan asarni yozib tamom etishni buyuradi. Ogahiy bu asarni yozib tamomlaydi. Soʻngra Ogahiy XIX asrda Xorazmda xonlik qilgan xonlarning har biriga atab, alohida-alohida bir necha asar yozgan.
Muallif oʻz asarining oxirida quyidagi maʼlumotlarni keltiradi: “Men, Muhammad Yusuf Bayoniy bu kitobni (“Shajarayi Xorazmshohiy”. – Q. M. ) yozib tamom etdim. Keyinchalik Asfandiyorxon vaqtida sodir boʻlgan tarixiy voqealarni yozib, bu kitobimga qoʻshaman”.
Xorazmda tasnif etilgan Bayoniyning mazkur tarixiy asari, Xorazm, ayniqsa Xiva xonligi tarixini oʻrganishda aniq maʼlumot beruvchi asosiy manba boʻlib xizmat qiladi. Bayoniyning bu tarixiy asarida Xiva xonligining siyosiy tarixi juda mufassal bayon etilgan. Xiva xonligining siyosiy hayotida roʻy bergan katta voqealardan biri Xiva xonligini Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi edi. Bu voqea Xorazmda Muhammad Rahimxon II hukmronligi davrida sodir boʻlgan. Muhammad Yusuf Bayoniy oʻzining “Shajarayi Xorazmshohiy” asarida bu masalaga juda mufassal toʻxtab oʻtgan va bu borada qimmatli maʼlumotlarni keltirgan.
Ayniqsa shaharlarni mudofaa qilishda olib borilgan ishlar, koʻrsatilgan qarshiliklarga qaramay, Xiva xonligiga qarashli shaharlarning Chor Rossiyasi qoʻshini tomonidan birin-ketin bosib olinishi va Chor generallarining bu yerda olib borgan shafqatsiz siyosati, chorizm askarlari tomonidan aholining, ayollar va bolalarning begunoh qirgʻin qilinishi, obod joylarning xarobaga aylantirilishi haqqoniy tasvirlab berilgan.
Xonlikning iqtisodiy hayotida yer egaligi va soliq masalasi asosiy masalalardan edi. Bu masalalar boʻyicha ham mazkur asarda ancha maʼlumotlar keltirilgan. Shuningdek, xonliqda olib borilgan qurilish ishlari va turli mansablar, ularga kimlarning tayin etilganligi va boshqa qator masalalar boʻyicha ham yaxshi maʼlumotlar berilgan.
Xiva xonligida Muhammad Rahimxon II davrida meʼmorlik boʻyicha ham ancha ishlar amalga oshirilgan. Madrasalar, masjidlar, minoralar, bogʻlar, koʻpriklar qurilgan. Asarda bu binolarning qachon qurilganligi ham koʻrsatib oʻtilgan. “Shajarayi Xorazmshohiy”da Bayoniy tomonidan keltirilgan bir-ikki misolni olib koʻraylik.
Bayoniyning yozishicha: “Maʼlum boʻlsinkim, xon xazratlari (Muhammad Rahimxon II. – Q. M. ) bagʻoyat mushfiqi fuqaro va bagʻoyat xayr doʻst kishi erdilar. Koʻp madrasalar va masjidlar bino qildilar. Koʻp madrasalarning binolariga sabab boʻladilar. Andogʻkim, Muhammad Murod devonbegi bir madrasa bino qildi. Yusuf mahramgʻa buyurib bir madrasa bino qildilar. Qadam yasavulboshi bir madrasa bino qildi. Ibrohimxoja bir madrasa bino qildi. Yusuf Yasavulboshi bir madrasa bino qildi. Husayn Muhammadboy bir madrasa bino qildi. Doʻst Aʼlam bir madrasa bino qildi. Qoziy ul-kuzzot Qozi Muhammad Salim bir madrasa bino qildi. Islomxoja bir minorali madrasa bino qildi. Bu binolarning hammasi ul hazratning (Muhammad Rahimxon II. – Q. M. ) targʻibotlari bila boʻldi. Yana Nurillabek otligʻ hovlilarining atrofida koʻp bevatanlarni vatanlik etdilar. Yana Tozabogʻ atrofida ham koʻp bevatanlarni vatanli etdilar. Toʻrt oliy masjid bino qildirib, Tozabogʻda vatan tutgan bevatanlar, toʻrt masjid qavmi boʻldilar. Yana Yanga qalʼada, Nurillabek hovli va bogʻlarining sharqi shimoli tarafida koʻp bevatanlarni vatanli etdilar. Bir oliy masjid bino qildirib, ul yerni Sultonobod ismi birla mavsum etdilar. Koʻp yerlarni obod etdilar. Koʻp masjidlar, madrasalar va qorixonalar bino boʻlib, koʻp yerlar obod boʻldi”.
Bayoniyning mazkur tarixiy asarida shu davrda Xiva xonligidagi adabiy muhit, shoirlar va olimlar, Muhammad Rahimxon II – Feruzning ajoyib shoir va maʼrifatli hukmdor boʻlganligi haqida ham anchagina maʼlumotlar keltirilgan. 1326/1908 yili Ahmadjon Tabibiy tomonidan shu davrda yashagan shoirlarning tazkirasi tuzildi. Bu haqda Bayoniy quyidagi maʼlumotni keltiradi: “Xon hazratlari sheʼrga koʻp zavq paydo qilib erdilar. Oʻzlari ham burundan Feruz taxallusi bila mutaxallis boʻlub, sheʼr aytur erdilar…”
Yuqoridagi fikrimizning tasdiqi sifatida Bayoniy tomonidan keltirilgan ijtimoiy-iqgisodiy va madaniy hayotga oid bir-ikki misolni qayd etib oʻtdik. Bunday misollarni juda koʻplab keltirish mumkin. Bayoniyning bu qimmatli tarixiy asari, olimlarimiz, Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasining akademiklari Ya. Gʻulomov, M. Yoʻldoshev kabilar tomonidan oʻrganilgan va bir qismi nashr etilgan.
Bayoniyning ikkinchi tarixiy asari “Xorazm tarixi” nomi bilan ataladi. Bu asarning ilk boblari maʼno jihatidan “Shajarayi Xorazmshohiy” asariga oʻxshab ketadi. Lekin yozilish uslubi bilan undan farq qiladi. Muqaddimada koʻrsatishicha, Bayoniy oʻz asarini koʻpchilik bahra olsin uchun sodda til bilan yozgan. Afsuski, 15 bobdan iborat bu asarning faqat 8 bobigina saqlangan. Qolgan boblari yoʻq. Uning yagona nusxasi OʻzR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining qoʻlyozma asarlar xazinasida saqlanmoqda.
Bayoniy bu asarlarni yozish bilan bir qatorda, koʻpgina tarixiy asarlarni oʻzbek tiliga tarjima qilgan. U Mavlono Darvesh Ahmad tomonidan arab tilida yozilgan umumiy tarixga oid “Sahoyif ul-axbor” nomli katta asarni oʻzbek tiliga oʻgirgan. Bayoniy shuningdek, Binoiyning “Shayboniynoma”, Jarir at-Tabariyning “Tarixi Tabariy” nomli asarlarini tarjima qilgan.
Bayoniy boshqa tarjimonlar tomonidan tarjima qilingan asarlarni tahrir ham qilgan. Atoulla ibn Fazlulla Husayniy tomonidan yozilgan “Ravzat ul-ahbob” nomli asarning II qismini oʻzbekchaga oʻgirilgan tarjimasini tahrir qilgan.
Bir soʻz bilan ayttanda, Muhammad Yusuf Bayoniy oʻz zamonasining talantli shoiri, atoqli tarixnavis olimi va mohir tarjimonidir. U oʻzbek madaniyati tarixida oʻziga xos faxrli oʻrinni egalaydi. Olim va shoir tomonidan yaratilgan adabiy va tarixiy asarlar oʻzbek xalki madaniyati tarixini oʻrganishda muhim manba boʻlib xizmat qiladi.
“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.
Ma’lumotlarni rus tilida o‘qing👇
Мухаммад Юсуф — литературный псевдоним Баяни, жил в Хорезме во второй половине 19 века и начале 20 века. Как историк Баяни написал исторические произведения «Шаджарайи Хорезмшахи» и «История Хорезма», перевел ряд исторических произведений с арабского и персидского на узбекский язык, а как поэт создал прекрасный диван.
Он потомок Эльтузар-хана (1804-1806), правившего Хивой. Его отец был сыном Бободжонбека Оллоберди Тора и внуком Эльтузар-хана. Баяний родился в Хиве в 1859 году и с юных лет интересовался наукой, литературой и поэзией. Он также был одним из известных каллиграфов и музыковедов эпохи Байониёза. Он хорошо знал сульс, куфик, райхани, шикаста и другие типы письма и стал талантливым поэтом и историком своего времени. Табиби пишет о высоких навыках Баяни:
«Баяни — хороший поэт,
Слово наполнено смыслом, жемчужина ясна.
Это первоначальный член семьи.
Душа слова живет в теле.
Его зовут Мухаммад Юсуфбек,
Выращивание — это наука».
Баяни оставил после себя богатое письменное наследие. Несколько экземпляров дивана Баяни, содержащего многозначительные и замечательные газели, сохранились в рукописном виде. В эти диваны включены его газели, мухаммы, рубаи, касыды.
Поэтические произведения Баяни имеют большое значение в изучении узбекской литературы второй половины 19 века и начала 20 века, а также жизни и творчества поэта. Главное место в поэзии поэта занимает лирика. Он прожил яркую жизнь как передовой мыслитель своего времени, и общественная жизнь того времени нашла свое выражение в его творчестве.
В трактате Муарриха «Шаджарайи Хорезмшахи» описывается период, в который писали Абдулгази-хан Мунис и Огахи, и исторические события, происходившие в Хивинском ханстве с 1873 по 1914 годы. Настоящий трактат является обобщением и продолжением работ названных выше авторов. Произведения Муниса и Огахи написаны роскошным, сложным языком. В них много арабских и персидских слов и сложных фраз. Чтобы преодолеть эти трудности, Баяни собрал сочинения Муниса и Огахи в один том, сократил их и переписал простым языком. По этому поводу автор пишет в предисловии к произведению: «Я, Мухаммад Юсуф ал-мутахаллис бил-Баяни ибни Бабаджонбек, представляю так. Я начал писать эту работу двадцать второго джумада уль-авваля 1329/1911 года. Асфандияр-хан приказал мне сделать это через Талибходжу ибн Авазберди.
По указу Муниса Эльтузар-хана он написал произведение под названием «Фирдавис уль-Икбал». Мунис умер в 1244/1829 г., не успев закончить эту работу. Аллахкули-хан приказывает Огахи закончить написание этой незавершенной работы. Огаий заканчивает писать эту работу. Затем Огахи обратился к каждому из ханов, которые были ханами в Хорезме в XIX веке.написал несколько произведений отдельно.
В конце своего произведения автор приводит следующую информацию: «Я, Мухаммад Юсуф Баяни, закончил написание этой книги («Шаджарайи Хорезмшахи». — К. М.). Позже я запишу исторические события, происходившие во времена Асфандияр-хана, и добавлю их в эту книгу».
Этот исторический труд Баяни, классифицированный по Хорезму, служит основным источником точных сведений при изучении истории Хорезма, особенно Хивинского ханства. В этом историческом труде Баяни очень подробно описана политическая история Хивинского ханства. Одним из крупных событий в политической жизни Хивинского ханства стало завоевание Хивинского ханства царской Россией. Это событие произошло в Хорезме во времена правления Мухаммад Рахим-хана II. Мухаммад Юсуф Баяни в своем труде «Жизнеописание Хорезмшахи» подробно остановился на этом вопросе и дал ценные сведения по этому поводу.
Особенно работы, проведенные по обороне городов, несмотря на сопротивление, последовательную оккупацию городов, принадлежавших Хивинскому ханству, царской русской армией и жестокую политику царских генералов, невинную расправу над населением, женщинами и детей царскими солдатами, разрушение зажиточных мест переустройство описано правдиво.
Вопрос о землевладении и налогообложении был одним из главных вопросов в экономической жизни ханства. В данной работе содержится много информации по этим вопросам. Также даются хорошие сведения о проводимых в ханстве строительных работах и различных должностях, которые на них назначались, и ряде других вопросов.
Во времена Хивинского ханства, в период правления Мухаммад-Рахим-хана II, было проведено много архитектурных работ. Строились медресе, мечети, минареты, парки, мосты. Работа также показывает, когда эти здания были построены. Возьмем пару примеров, приведенных Баяни в «Шаджарайи Хорезмшахи».
По Баяни: «Да будет известно, что Его Высочество хан (Мухаммад Рахим-хан II. — К. М.) был очень преданным гражданином и очень хорошим другом. Было построено много медресе и мечетей. Они отвечают за постройки многих медресе. Андогким, Мухаммад Мурад деванбег построил медресе. Они приказали Юсуфу построить медресе. Кадам Ясавулбаши построил медресе. Ибрагимходжа построил медресе. Юсуф Ясавулбаши построил медресе. Хусейн Мухаммадбай построил медресе. Дост Алам построил медресе. Кази уль-кузот Кази Мухаммад Салим построил медресе. Исламходжа построил медресе с одним минаретом. Все эти здания были построены по учению Его Величества Мухаммада Рахим-хана II. Опять же вокруг Нуриллабекских конных дворов многие беватанцы сделали своими земляками. Кроме того, многие беватанцы вокруг Тозабога стали гражданами. Беватаны, построившие четыре высокие мечети и сделавшие своей родиной Тозабог, стали народом четырех мечетей.А в Новом замке, с востока на север от двора и садов Нуриллабека, многие беватанцы стали гражданами. Они построили большую мечеть и назвали место Султанабад. Они благоустроили многие земли. Было построено много мечетей, медресе и религиозных домов, и многие земли были процветающими».
В этом историческом труде Баяни много сведений о литературной среде Хивинского ханства, поэтах и ученых, Мухаммад-Рахим-хан II-Феруз был великим поэтом и просвещенным правителем. В 1326/1908 году Ахмаджан Табиби составил сборник поэтов, живших в тот период. Баяни дает по этому поводу следующую информацию: «Хазрат-хан получил огромное удовольствие от поэмы. Они использовали прозвище Феруз из носа и читали стихи…»
В подтверждение нашего вышеприведенного мнения мы отметили пару примеров из социально-экономической и культурной жизни, приведенных Баяни. Таких примеров много. Этот ценный исторический труд Баяни, наших ученых, академиков Академии наук Узбекистана Я. Ее изучали и часть опубликовали Гуломов, М. Юлдошев и др.
Второй исторический труд Баяни называется «История Хорезма». Первые главы этого произведения по смыслу близки к «Шаджарай Хорезмшахи». Но отличается от него стилем написания. Как показано во введении, Баяни написал свою работу простым языком, чтобы она понравилась многим людям. К сожалению, из этого 15-главного труда сохранились только 8 глав. Оставшихся глав нет. Единственный его экземпляр хранится в сокровищнице рукописных произведений Института востоковедения имени Абу Райхана Беруни Республики Узбекистан.
Помимо написания этих произведений, Баяни перевел на узбекский язык многие исторические сочинения. Он перевел на узбекский язык великий труд «Сахойиф ул-ахбар», написанный на арабском языке Маулана Дарвеш Ахмед. Баяни также перевел «Шайбанинаме» Биная и «Историю Табари» Джарира ат-Табари.
Баяни также редактировал работы, переведенные другими переводчиками. Он редактировал узбекский перевод второй части произведения «Равзат уль-Ахбаб», написанного Атуллой ибн Фазлуллой Хусайни.
Одним словом, Мухаммад Юсуф Баяни – талантливый поэт своего времени, известный историк и искусный переводчик. Он занимает уникальное и гордое место в истории узбекской культуры. Литературно-исторические произведения, созданные ученым и поэтом, служат важным источником для изучения истории культуры узбекского народа.
Взято из книги «Духовные звезды» (Издательство «Общественное наследие» имени Абдуллы Кадири, Ташкент, 1999 г.).
[/spoiler]