Abu Bakr Narshaxiy – Markaziy Osiyo tarixnavisligining ilk qadimiy durdonalaridan biri boʻlmish “Tarixi Buxoro” deb shuhrat topgan nodir asarning muallifidir. U oʻz asarini 943–944 yillarda arab tilida yozgan va uni shu yillarda taxtga oʻtirgan Somoniylar davlati hukmdori Amiri Hamid, yaʼni Abu Muhammad Nuh ibn Nasr ibn Ahmad ibn Ismoil as-Somoniy (943–954)ga bagʻishlagan. “Buxoro tarixi”ning oʻzida ham, boshqa tarixiy manbalarda ham muallifning hayoti va faoliyatiga doir biror kengroq maʼlumot uchramaydi. Faqat XIII asr muallifi Samʼoniyning “Kitob ul-ansob” asarida uning toʻla ismi Abu Bakr Muhammad ibn Jaʼfar ibn Zakariyo ibn Xattob ibn Sharik ekanligi va u Buxoro ahlidan (Narshax qishlogʻidan) boʻlib, 286 hijriy (899 milodiy) yili tavallud topgan va 348 (959) yili vafot etganligi eslatiladi.
Afsuski, “Buxoro tarixi”ning arab tilida yozilgan asl nusxasi bizgacha yetib kelgan emas. Bizga nasib boʻlgani – bu fors tiliga tarjima qilinib, qariyb uch asr davomida bir necha bor tahrir, qisqartish va qoʻshimchalarni boshidan kechirgan nusxadir.
Asar soʻzboshisida aytilishicha, 1129 yili asli hozirgi Quva shaharidan boʻlgan Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Quboviy Narshaxiyning kitobini doʻstlarining iltimosiga binoan arab tilidan forsiyga tarjima qilgan va bunda u asarning baʼzi joylarini qisqartirgan; ammo, shu bilan birga ayrim qoʻshimchalarni ham kiritgan. Shundan yarim asr oʻtgach, mazkur forsiy tarjima yana qaytadan tahrirga uchragan; 1178–1179 yillar davomida Muhammad ibn Zufar ibn Umar asarni ikkinchi marta qisqartirib bayon etgan. Ammo asarni oʻqir ekanmiz, biz unda mazkur 1178 yildan keyingi to 1220 yilgacha boʻlib oʻtgan tarixiy voqealar haqida ham qisqa-qisqa maʼlumotlarni uchratamiz. Bu hol shuni koʻrsatadiki, Muhammad ibn Zufarning qisqartirishidan (yani 1178 yili) keyin ham bir necha nomaʼlum kishilar ana shu forsiy tarjimani tahrir qilganlar. Ular asarni yana qisqartirganlar deyishga asos boʻlmasa-da, lekin qoʻshimchalar kiritganliklari voqealar mazmunidan koʻrinib turibdi.
“Buxoro tarixi”ning qoʻlimizdagi barcha nusxalari ana shu 1220 yilgacha davom ettirilgan matnni oʻz ichiga oladi. Asarning arab tilidagi asli bizgacha yetib kelmaganidek, forsiy tarjima ham keyingi tahrirchilar orqaligina mavjuddir. Chunonchi, tarjimon Abu Nasr Ahmad asardagi baʼzi joylarni qisqartirish bilan birga, unga katta tarixiy ahamiyatga ega boʻlgan malumotlarni kiritgan. Bunda u oʻzidan oldingi ishonchli manbalardan foydalangan. Ulardan biri IX asr muallifi Abulhasan Abdurrahmon ibn Muhammad Nishopuriyning “Xazoin ul-ulum” nomli asaridir. Bundan tashqari tarjimon Abu Isʼhoq Ibrohim ibn al-Abbos as-Suliyning “Axbori Muqannaʼ” asaridan, Abu Jaʼfar Muhammad at-Tabariyning “Tarixi Tabariy” asaridan qoʻshimchalar keltirgan.
Tarjimon Abu Nasr Ahmad va undan keyingi tahrirchi, qayta ishlovchilar ham “Tarixi Buxoro” matniga anchagina oʻzgartishlar kiritgan boʻlsalar ham, Narshaxiy nomini muallif sifatida saqlab qolganlar. Masalan, asarda uchraydigan “bu kitobning musannifi aytadi” (Tehron nashri, 1939 y., 4-bet) degan taʼkidlar buni yaqqol isbotlaydi. Lekin shunga qaramay, Narshaxiy oʻz asarini tamomlagan 944 yildan keyingi to 1220 yilgacha boʻlgan voqealar mualliflari deb biz mazkur tarjimon va tahrirchilarni tanimogʻimiz lozim.
Narshaxiyning oʻzi aslida asarga qanday nom berganligi maʼlum emas. Shuning uchun u qoʻlyozma nusxalarda va tarixiy adabiyotlarda “Tarixi Narshaxiy”, “Tahqiq ul-viloyat”, “Axbori Buxoro”, “Tarixi Buxoro” nomlari bilan yuritiladi. Lekin ulardan eng aniqrogʻi va ilmiy adabiyotda koʻproq ishlatiladigani “Tarixi Buxoro”dir.
Narshaxiyning bu kitobida asosan Buxoro vohasining obod boʻlishi, ovchilik, baliqchilik va dehqonchilikning kasb etilishi, Numijkat, Poykand, Afshona, Varaxsha, Romiton, Vardona kabi qadimiy qishloqlarning barpo boʻlishidan tortib, to Buxoro shahrining qad koʻtarishigacha boʻlgan muhim tarixiy voqealar toʻgʻrisida hikoya qilinadi. Kitobda Markaziy Osiyoda arab xalifaligi hukmronligining oʻrnatilishi, Islom dinining tarqatilishi, otashparastlik va u bilan bogʻliq madaniy hayotning inqirozi, Muqanna – “Oq kiyimlilar” harakati, Somoniylar davridagi davlat idorasi, madaniy qurilishlar borasida turli-tuman qiziqarli maʼlumotlar keltirilgan; Buxoroning iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayotiga, ayniqsa, pul munosabatlariga, xiroj yigʻish tizimiga oid maʼlumotlar bor. “Buxoro tarixi”da yer-suv munosabatlari haqida soʻzlar ekan, Narshaxiy qadimgi zamindorlarni “dehqonlar”, yaʼni “qishloq hokimlari”, ziroatchilarni “kashovarzlar”, yaʼni “er haydovchi” – “qoʻshimchalar”, yirik yer egalariga qaram qishloq aholisini “kadivarlar” nomlari bilan ataydi. VIII – X asrlarda Buxoroda hunarmandchilik nihoyatda rivojlangan boʻlib, har bir qishloq oʻz mahsuli bilan shuhrat topgan. Masalan, Zandana qishlogʻida toʻqiladigan ipak va ip matolar “zandaniycha” nomi bilan butun Sharqqa mashhur boʻlgan. Buxoro shahrining oʻzida “Bayt ut-tiroz” nomli toʻqimachilik korxonasi boʻlib, uning mahsulotlari Fors, Kermon, Hindiston, Iroq, Shom, Misr va Rum kabi oʻlkalarga olib borilgan. Buxoro savdogarlari nihoyatda boy tabaqa boʻlib, Narshaxiy ularni “kashkashon” deb ataydi. Savdo munosabatlari keng yoyilganligi sababli Buxoro shahariga “Madaniyat ut-tujjor” yaʼni “Savdogarlar shahri” deb laqab berilgan.
Kitobda Buxoro vohasini sugʻoruvchi anhorlar, obod qishloqlar, rabotlar va koʻshklar haqida maʼlumotlar bor. Butun voha VIII – XII asrlarda Karmana, Shopurkon, Harqonat ul-Ulyo, Harqonrud, Ovxitfar, Somjon, Baykonrud, Farovizi Ulyo, Komi Daymun, Arvon, Kayfur, Rudi Zar kabi sugʻorish tarmoqlari orqali suv bilan taʼminlangan. Birgina Poykand shahri atrofida mingdan ortiq rabot boʻlgan.
Buxoro vohasini tashqi hujumlardan mudofaa etish maqsadida uning barcha dehqonchilik muzofotlari bir necha yuz farsaxga choʻzilgan mudofaa devori bilan oʻrab olingan. Bu devor 782–831 yillar mobaynida qurib bitkazilgan va u “Kampirak” nomi bilan mashhur boʻlgan.
Asarda Buxoro shahrining tarixiy topografiyasi toʻgʻrisida ham qimmatli maʼlumotlar bor. Oʻrta asrlarda Buxoro arkining “Dari Registon” va “Dari Gʻoʻriyon” nomli ikki darvozasi boʻlgan. Uning ichida “podshohlar, amirlarning turar joylari boʻlib, podshohlik devonlari va podshohlar turadigan qasr qadimdan shu yerda joylashgan”. 850 yilda Buxoro shahri yangidan devor bilan oʻrab olingan. Uning yettita darvozasi boʻlgan. Buxoro qadim zamonlarda, Numijkat, Bumiskat, Foxira, Madinat us-sufriya yaʼni “Mis shahar” nomlari bilan atalgan.
Xulosa shuki, Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobi birgina Buxoro tarixini emas, balki butun Markaziy Osiyo tarixini oʻrganish uchun qimmatli tarixiy asardir. Shu bois, Markaziy Osiyo xalqlarining VIII – XII asrlarga bagʻishlangan ilmiy tadqiqotlarda Narshaxiy maʼlumotlari va uning hammuallifi, tarjimoni va muharriri Abu Nasr Ahmad Quboviyning qoʻshimchalari XIX asrdanoq keng foydalanib kelinmoqda, asarning nusxalari dunyo qoʻlyozmalar xazinalarida koʻplab uchraydi. Birgina Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida 20 dan ortiq nusxa mavjud. Asarning forsiy matni bir necha bor – 1892 yili Ch. Shefer tomonidan Parijda, 1904 yili Mullo Sulton tomonidan Buxoroda (Kogon), 1939 yili mudarris Rizaniy tomonidan Tehronda nashr qilingan. “Buxoro tarixi”ning N. Likoshin bajargan rus tiliga tarjimasi 1897 yili Toshkentda, R. Frayning ilmiy izohlar bilan boyitilgan inglizcha tarjimasi 1954 yili Kembridjda, Nasrulloh Taroziyning arab tiliga ilmiy izohli tarjimasi Misrda chop etildi. Bir necha qoʻlyozma va nashrlar matni solishtirilib, tafovutlar qayd etilgan ilmiy izohli oʻzbek tilidagi tarjimasi 1966 yili A. Rasulov va A Oʻrinboyevlar tomonidan (tarixiy shaxslarga izohlar D. Yusupovaniki) “Fan” nashriyotida nashr etildi. “Tarixi Buxoro”ning matnini va maʼlumotlarini boshqa manbalar bilan qiyosiy oʻrganib, undagi maʼlumotlarni manbashunoslik va matnshunoslik fani nuqtai nazaridan tahlil etish ishlari hali davom etmoqda.
“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.
Ma’lumotlarni rus tilida o‘qing👇
Абу Бакр Наршахи является автором редкого труда, известного как «История Бухары», одного из первых древних шедевров среднеазиатской историографии. Он написал свой труд на арабском языке в 943-944 годах и посвятил его Амири Хамиду, правителю государства Саманидов, вступившему на престол в те годы, т.е. Абу Мухаммаду Нуху ибн Насру ибн Ахмаду ибн Исмаилу ас-Самани (943-954) . Ни в самой «Истории Бухары», ни в других исторических источниках нет обширных сведений о жизни и деятельности автора. Только в книге автора XIII века Самани «Китаб уль-Ансаб» указано, что его полное имя Абу Бакр Мухаммад ибн Джафар ибн Закария ибн Хаттаб ибн Шарик, и что он из бухарцев (из селения Нарсах ), родился в 286 г. хиджры (899 г. н.э.) и умер в 348 г. (959 г. н.э.) упоминается, что он умер в
К сожалению, до нас не дошел оригинальный вариант «Истории Бухары», написанный на арабском языке. У нас есть копия, которая была переведена на персидский язык и претерпела несколько исправлений, сокращений и дополнений в течение почти трех столетий.
Согласно предисловию к произведению, в 1129 году Абу Наср Ахмад ибн Мухаммад ибн Наср аль-Кубави, родом из города Кувы, по просьбе своих друзей перевел книгу Наршахи с арабского на персидский, а также сократил некоторые части текста. Работа. однако, в то же время, он сделал некоторые дополнения. Полвека спустя этот персидский перевод был снова отредактирован; В течение 1178-1179 годов Мухаммад ибн Зуфар ибн Умар во второй раз сократил произведение. Но при чтении произведения мы также найдем краткие сведения об исторических событиях, происходивших с 1178 по 1220 годы. Этот факт показывает, что даже после сокращения Мухаммада ибн Зуфара (т.е. 1178 г.) этот персидский перевод редактировали несколько неизвестных лиц. Хотя нет оснований говорить, что они снова сократили произведение, из содержания событий видно, что они внесли дополнения.
Все экземпляры «Истории Бухары», находящиеся в наших руках, содержат этот текст, продолжавшийся до 1220 года. Поскольку арабский оригинал произведения до нас не дошел, персидский перевод также существует только благодаря более поздним редакторам. Например, переводчик Абу Наср Ахмед, сокращая некоторые места в произведении, добавил в него сведения, имеющие большое историческое значение. При этом он использовал надежные источники своих предшественников. Одним из них является произведение автора IX века Абулхасана Абдуррахмана ибн Мухаммада Нишопури под названием «Хазайн уль-Улум». Кроме того, переводчик добавил дополнения из «Ахбари Муканна» Абу Исхака Ибрагима ибн аль-Аббаса ас-Сули и «Тарихи Табари» Абу Джафара Мухаммада ат-Табари.
Хотя переводчик Абу Наср Ахмед и последующие редакторы и редакторы внесли много изменений в текст «Истории Бухары», они сохранили имя Наршахи как автора. Например,примечания в работе, что «говорит автор этой книги» (тегеранское издание, 1939, стр. 4), ясно доказывают это. Тем не менее, мы должны признать этих переводчиков и редакторов авторами событий с 944 по 1220 год, когда Наршахи закончил свою работу.
Неизвестно, какое имя на самом деле дал произведению сам Наршахи. Поэтому в рукописях и исторической литературе он упоминается как «Тарихи Наршахи», «Тахкик ул-вилаят», «Ахбори Бухара», «Тарихи Бухара». Но самым точным и наиболее употребляемым в научной литературе является «История Бухары».
В книге Наршахи в основном рассказывается о важных исторических событиях, от расцвета Бухарского оазиса, охоты, рыболовства и земледелия, основания древних селений, таких как Нумижкат, Пойканд, Афшона, Варахша, Ромитон, Вардона, до возникновения города Бухары. . В книге собраны различные интересные сведения об учреждении Арабского халифата в Средней Азии, распространении ислама, огнепоклонничестве и связанном с ним кризисе культурной жизни, движении Муканна – «белооблачных», государственном управлении в период правления Саманидов. эпоха и культурные постройки; Имеются сведения об экономической, общественной и культурной жизни Бухары, особенно о денежных отношениях, системе сбора налогов. Говоря о земельно-водных отношениях в «Истории Бухары», Наршахи называл древних заминдаров «крестьянами», т.е. «земледельцами», земледельцами «кашоварзами», т.е. кадивары». имена. В 8-10 веках в Бухаре были очень развиты ремесла, и каждое село прославилось своими изделиями. Например, ткани из шелка и пряжи, сотканные в селении Зандана, были известны на всем Востоке под названием «занданийча». В самой Бухаре есть текстильное предприятие под названием «Байт ут-Тироз», продукция которого экспортировалась в такие страны, как Персия, Кермон, Индия, Ирак, Сирия, Египет и Рим. Бухарские купцы — чрезвычайно богатый класс, и Наршахи называет их «кашкашан». Из-за широких торговых связей город Бухара получил прозвище «Маданият ут-туджор», что означает «Город купцов».
В книге собраны сведения об анхорах, зажиточных селениях, работах и кошках, орошающих Бухарский оазис. В VIII-XII веках весь оазис снабжался водой через оросительные сети, такие как Кармана, Шопуркон, Харконат ул-Улё, Харханруд, Овхитфар, Сомжон, Байконруд, Фаровизи Улё, Коми Даймун, Арвон, Кайфур, Руди Зар. Только вокруг города Пойканд было более тысячи работов.
Для защиты бухарского оазиса от внешних нападений все его сельскохозяйственные угодья были окружены оборонительной стеной, протянувшейся на несколько сотен фарсахов. Эта стена была построена между 782-831 годами и была известна как «Кампирак».В работе также содержатся ценные сведения об исторической топографии города Бухары. В средние века Бухарская арка имела двое ворот, именуемых «Дари Регистан» и «Дари Гориян». Внутри него «жили короли и эмиры, и дворец, где жили царские дворы и короли, находится здесь с древних времен». В 850 году город Бухара снова был окружен стеной. У него было семь калиток. В древности Бухара называлась Нумийкат, Бумискат, Фахира, Мадинат ус-суфрия, т.е. «Медный город».
Делается вывод, что книга Наршахи «История Бухары» является ценным историческим трудом для изучения не только истории Бухары, но и всей истории Средней Азии. Поэтому сведения Наршахи и дополнения его соавтора, переводчика и редактора Абу Насра Ахмада Кубави широко использовались с XIX века. Только в Берунийском институте востоковедения Академии наук Республики Узбекистан их более 20 экземпляров. Персидский текст произведения публиковался несколько раз — в 1892 г. гл. Он был опубликован Шефером в Париже, в 1904 году Мулло Султаном в Бухаре (Когон) и в 1939 году Мударрисом Ризани в Тегеране. Русский перевод «Истории Бухары» Н. Ликошина был издан в Ташкенте в 1897 г., английский перевод, обогащенный научными комментариями Р. Фрая, опубликован в Кембридже в 1954 г., арабский перевод с научными комментариями Насруллы Тарази. в Египте. В 1966 г. А. Расулов и А. Оринбоев опубликовали узбекский перевод с научными аннотациями, сопоставив тексты нескольких рукописей и публикаций (примечания к историческим деятелям Д. Юсуповой) в издательстве «Фан». Сопоставительное изучение текста и данных «Истории Бухары» с другими источниками и анализ данных с точки зрения источниковедения и текстологии продолжаются до сих пор.
Взято из книги «Духовные звезды» (Издательство «Общественное наследие» имени Абдуллы Кадири, Ташкент, 1999 г.).
[/spoiler]
This domain is for use in illustrative examples in documents. You may use this domain in literature without prior coordination or asking for permission.
More information...