Choʻqon Valixonov haqida batafsil ma’lumotlar, tarjimai hol

Choʻqon Valixonov haqida batafsil ma’lumotlar, tarjimai hol

Choʻqon Chingiz oʻgʻli Valixonovning asl ismi – Muhammad Hanaviya boʻlib, qozoq xalqining buyuk olimi, demokrat-maʼrifatparvari, tarixchisi, etnografi, folklorshunos, sayyoh va jugʻrofidir.

Choʻqon Valixonov 1835 yilda Qozogʻistonning hozirgi Kustonoy viloyatida Koʻchmurin degan joyda tugʻilgan. U Abiloyxonning evarasi. Choʻqon ilk bor Koʻchmurindagi qozoq maktabida oʻqib, arabchaxat tanigandan soʻng, “xon bolasi yettita til bilishi kerak” degan gap bilan Sharq tillarini, shu jumladan, arab, chigʻotoy, shuningdek, Markaziy Osiyo xalqlari tillarini ham mukammal oʻrgandi.

1847 yili 12 yashar Choʻqonni otasi Omskidagi kadet korpusiga oʻqishga beradi. Unda aʼlo baholar bilan oʻqigan Choʻqon oʻz doʻstlari orasida obroʻ-eʼtiborga loyiq boʻlib voyaga yeta boshlaydi. Kadet korpusida G. N. Potanin bilan birga oʻqiydi, ular samimiy doʻst boʻladilar. Choʻqon oʻqib yurgan vaqtida Toʻxtamishning “Xon yorligʻi”ni chuqur oʻrgandi. Bu Choʻqon Valixonovning ilmiy izlanishidagi ilk qadami edi. Shunday qilib, 14–15 yoshli Choʻqonga kadet korpus oʻqituvchilari mehr bilan yondoshib, unga kelajaqdagi buyuk olim deb qaray boshlaydilar. Shu paytlarda u tarix, jugʻrofiya fanlariga alohida eʼtibor berib, qunt bilan oʻqib oʻrganadi.

Choʻqon 1853 yili 18 yoshida Omskidagi kadet korpusini, yaʼni harbiy oʻquv yurtini tamomlagach, Sibir kazak rus 6-chi otliq askar polkining zobiti boʻlib ishgaoʻtadi. 1861-1862 yillari Sankt-Pererburg universitetining tarix-filologiya fakultetida maʼruzalar tinglab, ilmiy saviyasini oshirib boradi.

Gʻarbiy Sibir general gubernatorligida xizmat qilgan Choʻqon Valixonov, Xitoy va Markaziy Osiyoga uyushtirilgan ilmiy tekshirish ekspeditsiyalarida ishtirok etadi. 1858–1859 yillarda Koshgʻarga sayohat qiladi, 1855 yili Omskidan Semipalatinskiyga, shuningdek, Ayakoʻz, Qopal orqali qirgʻiz Olatogʻlarigacha boʻlgan yerlar bilan tanishadi. Qaytishida, Jongʻor orqali Olakoʻl, Tarbogʻatoyga sayohat qiladi. Soʻng Markaziy Qozogʻiston – Qorgʻorali, Boyanovul, Koʻkchatov orqali yurib, kuzda Omskiga qaytadi. Mana shu safarlarida u qozoq, qirgʻiz ogʻzaki ijod durdonalarini yozib olib, tarixiy va etnografik materiallar toʻplay boshlaydi va ilmiy izlanishlar olib borishga kirishadi.

Choʻqon Valixonov 1860–1861 yillari Sankt-Peterburgda yashagan paytlarida rus demokratlari, olimlari bilan yaqindan aloqa bogʻlab, Fanlar akademiyasi va Rus jugʻrofiya jamiyati ishlarida faol qatnashadi. Osiyo xaritasini tuzishda yaqindan yordam beradi. U tarix, jugʻrofiya, siyosiy iqtisod, etnografiya, arxeologiya, folklorshunoslik sohalarida ilmiy asarlar yaratadi. Bu oʻrinda uning “Jungʻariya tarixi”, “Qoʻlja safari kundaligi”, “Koshgʻar safari kundaligydan”, “Qirgʻizlar”, “Xon Abiloy”, “Xitoy imperiyasining gʻarbiy oʻlkasi va Gʻulja shahri”, “Koʻkitoy xonning oshi”, “Dala musulmonligi”, “Qozoqlar haqida yozmalar”, “Sud reformasi haqida”, “Qozoq shajarasi” kabi asarlari Markaziy Osiyo, Sharqiy Turkiston, Gʻarbiy Xitoy, qozoq, qirgʻiz, uygʻur kabi xalqlarning etnografiyasi, turmushi, madaniyatini oʻrganishda muhim ahamiyatga egadir.

Bu asarlar faqat dalil-ashyolari bilan emas, chuqur umumlashtirilgan ilmiy xulosalari bilan ham alohida eʼtiborga sazovordir.

Ularda mazkur oʻlkalarning jugʻrofiy, tabiiy, ijtimoiy-maʼyaaviy oʻtmishi boʻyicha nihoyatda qimmatli materiallar bor.

Choʻqon Valixonov oʻsha sayohat jarayonida xalq ogʻzaki durdonalarini, shu jumladan, ertak va afsonalarni, dostonlarni, xalq qoʻshiqlarini yozib olgan edi. Keyinchalik “Koʻzi Koʻrpesh-Bayan suluv” dostonini rus tiliga tarjima qilib, I. N. Berezin tarafidan yaratilgan Xrestomatiyaga kiritgan.

Choʻqon xalq ogʻzaki ijodini chuqur ilmiy oʻrganib, “Qozoqning xalq dostonlarining turlari haqida”, “Oʻrta yuz qozoqlarining afsona-ertaklari toʻgʻrisida”, “XVIII asr botirlari haqida tarixiy afsonalar” kabi ilmiy tadqiqotlarini yaratdi. U qozoq xalqining botirlari haqidagi epik asarlarning hindu herman eposlariga oʻxshashligini birinchi boʻlib aytgan olimdir. “Yer koʻkcha” dostoni XIV – XVI asrda yaratilgan boʻlib, Yer Koʻkcha pahlavon tarixiy shaxs ekanligini isbotlab berdi.

Qirgʻiz xalq dostoni “Manas”ning koʻp qismini yozib olgan, rus tiliga oʻgirgan va chuqur oʻrgangan edi. Bu asarni “Iliada”, “Odisseya” asarlari bilan bir qatorga qoʻyib, yuksak baho bergan ham Choʻqon Valixonov edi.

U Oʻgʻizxon zamonlaridan buyon rivojlanib kelayotgan qozoq folklorini atroflicha tadkiq etib, Urinboy, Choʻja, Aristonboy, Kampirboy, Jonoq kabi oqinlarning ijodini yuqori baholadi.

U qozoq adabiyoti tarixida birinchi boʻlib, qozoq sheʼr qurilishini ilmiy oʻrgandi, qozoq sheʼriyatining oʻziga xos xususiyatlarini ochib berdi. Choʻqon Valixonov oʻzining “Qozoq xalq poeziyasining turlari haqida” degan ilmiy-nazariy maqolasida qozoq sheʼriyatini “Jf”, “Oʻlan”, “Qora oʻlan”, “Qayim oʻlan”, “Yoʻlov oʻlan” turlarga boʻlib ilmiy talqin etdi.

Choʻqon Valixonovning musavvirlik faoliyati ham qozoq tasviriy sanʼat tarixida alohida oʻrin egallaydi. Undan bizgacha 150 ga yaqin rang-barang tasviriy sanʼat asarlari yetib kelgan. U yaratgan rasmlar XIX asrning 60-yillarining boshlaridayoq “Vsemirnaya illyustratsiya”, “Iskra”, “Russkiy xudojestvennny list” kabi jurnallar hamda Rus jugʻrofiya jamiyatining “Xabarnomasida” eʼlon etilgan.

Choʻqon Valixonov podshoh Rossiyasi tuzumini, mustamlakachilik zulmini keskin tanqid qildi, rus madaniyatini targab qildi, qozoq xalqini koʻchmanchiliqdan oʻtroq holatga oʻtishga daʼvat etdi, maʼrifatli boʻlishga chaqirdi. D. I. Mendeleev, P. P. Semenov Tyanshanskiy, G. N. Potanin kabi rus olimlari bilan ijodiy muloqotda boʻldi. V. G. Belinskiy, N. G. Chernishevskiy ijodlari tasiri ostida qozoq ijtimoiy-falsafiy fikrida birinchi boʻlib realistik anʼanalarni ilgari surdi. 1860 yili Rus jugʻrofiya jamiyatiga aʼzo boʻlgan Choʻqon Valixonov rus mustamlakachiligi tufayli boʻlayotgan adolatsizliklarni ham sekin-asta tushuna boshladi.

Choʻqon Valixonov faqat qozoq xalqi tarixidagina emas, Markaziy Osiyo xalqlari madaniy hayotida ijtimoiy tafakkur taraqqiyoti tarixida alohida oʻrin tutgan ulkan olimdir. Uning boy va rang-barang ilmiy tadqiqotlari Turkiston xalqlarining mushtarak madaniy-maʼnaviy mulkidir.


“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.
Ma’lumotlarni rus tilida o‘qing👇
Настоящее имя Валихонова, сына Чохана Чингиза, Мухаммад Ханавия, он великий ученый казахского народа, демократ-просветитель, историк, этнограф, фольклорист, турист и географ.

Чохан Валихонов родился в 1835 году в местечке Кочмурин в нынешней Кустонойской области Казахстана. Он правнук Абилой Хана. Поучившись в казахской школе в Кочмурине впервые и изучив арабский язык, Чохан в совершенстве изучил восточные языки, в том числе арабский, чиготайский, а также языки среднеазиатских народов.

В 1847 году 12-летний Чокан был отправлен отцом в кадетский корпус в Омск. Чокан, который учился там на отлично, стал расти достойным уважения среди своих друзей. Учится с Г. Н. Потаниным в кадетском корпусе, они становятся близкими друзьями. Во время учебы Чохан глубоко изучил «ханский ярлык» Тохтамыша. Это был первый шаг Чокана Валихонова в его научных исследованиях. Так, к 14-15-летнему Чохану педагоги кадетского корпуса подошли с любовью и стали видеть в нем великого ученого в будущем. В это время он с особым вниманием изучает историю и географию.

В 1853 году, в возрасте 18 лет, после окончания кадетского корпуса в Омске, то есть военного училища, Чокан поступил офицером в Сибирский казачий русский 6-й кавалерийский полк. В 1861-1862 годах он слушал лекции на историко-филологическом факультете Петербургского университета и повышал свой академический уровень.

Чокан Валихонов, служивший в Генерал-губернаторстве Западной Сибири, участвует в научно-исследовательских экспедициях в Китай и Среднюю Азию. В 1858-1859 годах ездил в Кошгар, в 1855 году познакомился с землями от Омска до Семипалатинска, а также через Аякоз и Копал до Киргизского Олатога. На обратном пути он поедет в Олакол, Тарбогатай через Джонгор. Затем он проходит через Центральный Казахстан — Коргорали, Бояновул, Кокчатов и осенью возвращается в Омск. Именно во время этих поездок он начал записывать шедевры казахского и кыргызского устного творчества, собирать историко-этнографические материалы и проводить научные исследования.

Во время пребывания в Петербурге в 1860-1861 годах Чохан Валихонов установил тесные связи с русскими демократами и учеными, активно участвовал в работе Академии наук и Русского географического общества. Внимательно помогает составить карту Азии. Создает научные труды в области истории, географии, политической экономии, этнографии, археологии, фольклористики. Вот его «История Джунгарии», «Дневник сафари Колджи», «Дневник сафари из Кошгара», «Кыргыз», «Хан Абилой», «Западная земля Китайской империи и город Кульджа», «Повар Кокитой хана », «Полевой мусульманин», Его произведения, такие как «Сочинения о казахах», «О судебной реформе», «Казахская родословная» представляют собой этнографии Средней Азии, Восточного Туркестана, Западного Китая, казахского, кыргызского, уйгурского народов.это важно при изучении жизни и культуры.

Эти работы заслуживают особого внимания не только своей доказательностью, но и глубоко обобщающими научными выводами.

Они содержат чрезвычайно ценные материалы по географическому, природному, социокультурному прошлому этих стран.

Во время этой поездки Чо’кан Валихонов записал народные устные шедевры, в том числе сказки и легенды, былины и народные песни. Позднее он перевел на русский язык эпос «Кози Корпеш-Баян сулув» и включил его в «Хрестоматию», созданную И. Н. Березиным.

Чокан провел глубокое научное изучение фольклора и создал такие научные исследования, как «О типах казахского народного эпоса», «О легендах и сказках среднеюзских казахов», «Исторические предания о богатырях XVIII века». Он первый ученый, заявивший о сходстве эпических произведений о богатырях казахского народа с индусско-германскими эпосами. Эпос «Ер Кокча» был создан в XIV-XVI веках и доказывал, что Ер Кокча была исторической личностью.

Он записал большую часть кыргызского народного эпоса «Манас», перевел его на русский язык и глубоко изучил. Чо’кан Валихонов также высоко оценил это произведение, поставив его в один ряд с «Илиадой» и «Одиссеей».

Он досконально изучил казахский фольклор, сложившийся со времен Огиз-хана, и высоко оценил творчество таких поэтов, как Уринбой, Чоджа, Аристонбой, Кампирбой, Жонок.

Он первым в истории казахской литературы научно изучил построение казахской поэзии и выявил своеобразные черты казахской поэзии. В своей научно-теоретической статье «О типах казахской народной поэзии» Чо’кан Валихонов дал научное толкование казахской поэзии на типы «жф», «олан», «кора олан», «гайым олан», «йолов олан».

Живописная деятельность Чокана Валихонова также занимает особое место в истории казахского изобразительного искусства. От него до нас дошло около 150 красочных произведений изобразительного искусства. В начале 60-х годов 19 века его картины публиковались в таких журналах, как «Всемирная иллюстрация», «Искра», «Русский художественный список» и в «Известиях» Русского географического общества.

Чо’кан Валихонов резко критиковал строй царской России, колониальный гнет, пропагандировал русскую культуру, призывал казахский народ перейти от кочевья к оседлости, стать просвещенными. Он вел творческий диалог с такими русскими учеными, как Д. И. Менделеев, П. П. Семенов, Тяншанский, Г. Н. Потанин. Под влиянием работ В. Г. Белинского и Н. Г. Чернышевского он первым выдвинул реалистические традиции в казахской социально-философской мысли. В 1860 году Чокан Валихонов, ставший членом Русского географического общества, постепенно начал понимать несправедливости, вызванные русским колониализмом.

Чо’кан Валихонов есть не только в истории казахского народа,Он крупный ученый, которому принадлежит особое место в истории развития общественного мышления в культурной жизни народов Средней Азии. Его богатые и красочные научные исследования являются общим культурным и духовным достоянием туркестанских народов.

Взято из книги «Духовные звезды» (Издательство «Общественное наследие» имени Абдуллы Кадири, Ташкент, 1999 г.).
[/spoiler]

Если вам понравилась статья, поделитесь ею с друзьями в социальных сетях.
Sirlar.uz

;-) :| :x :twisted: :smile: :shock: :sad: :roll: :razz: :oops: :o :mrgreen: :lol: :idea: :grin: :evil: :cry: :cool: :arrow: :???: :?: :!: