Feruz XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi oʻzbek adabiyotida oʻziga munosib oʻringa ega boʻlgan adiblardan biridir. U shoir, musiqashunos, davlat arbobi va feodal hukmdor edi. Feruz, yaʼni Muhammad Rahim 1844 yilda Xivada Said Muhammad oilasida tavallud topdi. U boshlangʻich maʼlumotini xususiy muallimdan oladi, biroz muddat madrasada tahsil koʻradi, davlat, huquq ilmini esa unga zamonasining buyuk huquqshunos olimlari oʻrgatadilar.
Ogahiy Muhammad Rahimga ustodlik qildi, unga sheʼriyat sirlarini oʻrgatdi, tarihdan, tarjima ilmidan saboq berdi. U Al-Xorazmiy, Beruniy, Mahmud Zamaxshariy, Najmiddin Kubro, Pahlavon Mahmud kabi buyuk allomalar haqida dastlab Ogahiydan dars eshitdi. Keyinchalik esa ularning ijodiy meroslarini toʻplashga kirishadi va Pahlavon Mahmud ruboiylaridan bir kitob tartib etadi.
Muhammad Rahim 1863 yilda otasi Said Muhammadxon vafot etgandan keyin uning oʻrniga Xiva xonligi taxtiga oʻtiradi. Bu voqeaga bagʻishlab shuaro va fuzalolar tarix va qasidalar bitdilar, masnaviylar yaratdilar. Ogahiy tomonidan bitilgan tarix va yozilgan qasida alohida ahamiyat kasb etadi.
Ogahiyning Feruzga bagʻishlagan qasidasidaunga otaning oʻz oʻgʻliga, ustodning shogirdiga bergan nasihatlari, tilak va istaklari, adolatparvarlik va xalqparvarlik niyatlari ifodalangan. Ogahiyning ushbu qasidasi yirik pand-nasihat haqidagi asar boʻlib, mamlakatni boshqarishda Feruz faoliyatida unga berilgan yoʻl-yoʻriq ham edi. Feruz bu vaqtda endigina oʻn toʻqkiz bahorni koʻrgan yigit boʻlib, oʻn yilcha mustaqil ravishda xonlik qildi. Ammo Rusiya imperiyasining Xiva xonligini bosib olishi natijasida, qolgan davrda uning vassali sifatida davlatni boshqardi.
Muhammad Rahim yoshligidan adabiyotga havas qoʻyadi. Alisher Navoiy, Munis, Ogahiy, Komil singari shoirlarning asarlarini qunt bilan oʻrganib, ularga ergashib sheʼrlar yozdi, yozgan sheʼrlariga “Feruz” (gʻolib, baxtli, saodatli) deb taxallus qoʻyadi. Ayniqsa, oʻziga qadar oʻtgan Sharq adabiyoti vakillarini ustod deb bildi.
Ogahiy bilan Feruz oʻrtasida shogird va ustodlik munosabatlari mustahkam edi. Hatto Ogahiy oʻz shogirdi Feruzga ota-oʻgʻildek munosabatda boʻladiki, bu albatta Feruz faoliyatiga taʼsir etmay qolmadi. Feruz bilan bir davrda yashab ijod qilgan olimu shoirlar, uning fuqaroparvar, adolatli va raxmdil shohlardan biri sifatida talqin etadilar.
Feruz saroyiga shoir, tarixnavis, olimu fuzalo, tarjimonu xattot, tabibu sozanda va shunga oʻxshash zamonasining madaniyat arboblarini atrofiga toʻpladi. Feruz fan-madaniyat rivojiga katta ahamiyat berdi. U oʻz atrofiga shoiru sozandalarni toʻplab har haftada gʻazalxonlik, sheʼrxonlik kechalari tashkil qilgan. Bu haqda Bayoniy bunday yozgan: “Xon hazratlari haftada ikki kun: juma va dushanba oqshomlarida ulamo bila suhbat tuzib, kitobxonlik etdurur erdilar”. Feruzning oʻziham sheʼr yozgan, ashula aytgan va musiqa bastalagan. Buni uning OʻzR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik, H. Sulaymonov nomidagi Koʻlyozmalar institutlari, Maskov, Sankt-Peterburg shaharlari hamda Britaniya, Fransiya, Turkiya kabi mamlakatlarning kutubxonalarida saqlanayottan “Gʻazaliyoti Feruz”, “Bayozi Feruz”, “Devoni Feruz” asarlari ham tasdiqlaydi.
Feruz sheʼriyati qoʻlyozma devon va toshbosma bayozlarda bizga toʻliq yetib kelgan deyish mumkin. Beruniy nomli Sharqshunoslik institutida shoirning oʻnga yaqin gʻazal majmualari mavjud. Bundan tashqari uning sheʼrlari oʻsha vaqtda Xorazmda tuzilgan turli xil bayoz, majmualardan ham oʻrin olgan.
Feruz ijodiga nazar tashlar ekanmiz, unda shoir gʻazaliyotining juda koʻp qismi ishq-muhabbat mavzuiga bagʻishlanganligining guvohi boʻlamiz.
Ishq elin shohiman, vale oshiqining qatorida
Ushbu hazining ul pari koʻziga ilmadi, netay.
Shoir insonning insonga boʻlgan muhabbatini ulugʻladi va unga har bir insonning eng muhim fazilatlaridan biri deb qaradi. Inson va hayotni, sevgi va sadoqatni oʻz ijodining asosi qilib olgan Feruz sevgini sadoqatsiz, mehrni oqibatsiz tasavvur qilaolmaydi. Bular shoir lirikasining yetakchi gʻoyaviy asosini tashkil qiladi. Uning koʻpchilik gʻazallari oʻz zamonasida sozandalar va goʻyandalar tomonidan kuyga solib kuylanib kelindi. Ular bugungi kunda ham musiqashunoslarimizning diqqatini oʻziga tortmoqda.
Feruz ijod ahliga gʻamxoʻrlik qildi, ularga maosh tayinladi. Ularning kitoblarini bosib chiqarish uchun qoʻlidan kelgan barcha ishlarni amalga oshirdi. Feruz shoirlarning asarlaridan iborat har xil tazkiralar, bayozlar tuzdirdi. “Haft shuaro”, “Bayozi gʻaza-liyot”, “Bayozi muxammasat”, “Bayozi musaddasat” kabi toʻplamlar shular jumlasidandir. Feruzning tashabbusi bilan isteʼdodli shoir Ahmadjon Tabibiy “Majmuat ush-shuaroyi Feruzshohiy”, “Muxammasat ush-shuaroyi Feruzshohiy” tazkiralarini tuzdi. Bu majmualar Feruz xonlik qilgan davrda yaratilgan boʻlib, oʻsha davr adabiy harakatini oʻrganishda qimmatli manba boʻlib xizmat qiladi.
Feruz xonlik qilgan davrda Xiva davlatining biroz markazlashuvi natijasida ilm-fan, madaniyat va adabiyot rivojlandi. Feruz tashabbusi bilan Xiva shahrida toshbosma tashkil etildi. Unda Feruz farmoni bilan Alisher Navoiyning “Chor devon”, “Xamsa” singari asarlari ilk bor chop etildi. Munis, Ogahiy, Komil, Bayoniy, Mirzo, Avaz Oʻtar, Devoniy, Niyoziy, Chokar singari shoirlarning asarlari koʻplab nusxada bosilib chiqdi. Xorazm shoirlarining asarlaridan tashkil topgan bayoz, tazkira va boshqa xalqlar adabiyotidan qilingan tarjima asarlar ham shu matbaada nashr qilindi. Feruz tarjima qilinishi kerak boʻlgan asarlarning roʻyxatini tuzdirib, turli tarjimonlarni bu ishga jalb etgan. Natijada Feruz davrida “Xorazm tarjima” maktabi vujudga keldi. Bu davr tarjimonlari tomonidan oʻzbek tiliga oʻgirilgan qator tarixiy, badiiy, ilmiy-falsafiy asarlar madaniyatimizning nodir durdonalari boʻlib qoldi.
Feruz tarjimonlik, xattotlik, kitobot ishlari, tazkira, majmua va bayozlar yaratish boʻyicha ham bir muncha ishlarni amalga oshirdi. Tarix, tibbiyot, badiiy adabiyot va musiqaga doir koʻplab qoʻlyozma manbalar qayta tiklandi hamda yangidan-yangi asarlar vujudga keldi.
Bu ulkan merosni xalqqa yetkazish va uni kitobot qilishda Xorazm kallegraflarining xizmatlari nihoyatda kattadir. Ular oʻzlariga xos uslubda sodda va aniq qilib, nasx, sulx, rayhoniy singari arab xati shaklidan foydalanib yuzlab qoʻlyozma asarlarga sayqal berdilar. Xorazmda bu davrda koʻchirilgan qoʻlyozmalarning koʻpchilik qismi adabiyotga oid boʻlib, ular oʻtmish va zamondosh shoirlarning devon, bayozlari hamda turli xil majmua, tazkiralaridan iborat edi. Bularning barchasi Feruz farmoni asosida amalga oshirildi. Muhammad Rahim soniy – Feruz xonlik qilgan davrdashu tariqa meʼmorchilik, musiqa, xattotlik, naqqoshlik kabi bir qator sanʼat turlari rivojlandi. Bu davrda fotografiya va kino sanʼati vujudga keldi. Turmushga garmon, grammafon, elektr singari yangiliklar kirib keldi.
Feruz musiqashunos sifatida shoir va bastakor Pahlavon Niyoz Mirzoboshi Komilni Xorazm shashmaqomini tanburga moslab nota yozishga undadi. Komil “Xorazm tanbur notasi” deb yuritiladigan “Tanbur chizigʻi”ni yaratdi. Komildan keyin esa bu ishni uning oʻgʻli Mirzo Feruz talabi asosida Xorazm shashmaqomini yetti maqomda tanburga moslab nota yozdi. Feruzning oʻzi ham bir qancha sheʼrlarga musiqa bastalagan. Shoir Komilning tashviqi bilan butun shashmaqom kuylarini mukammal oʻrgangan, “Navo”, Segoh” va “Dugoh” maqomlariga bogʻlab kuylar yaratgan edi. Bu kuylar Xorazm musiqachilari orasida mashhurdir.
Muhammad Rahim soniy davrida xonliqda juda koʻp qurilishlar amalga oshirildi, madrasa, masjid, bogʻlar barpo etildi.
U 1871 yilda Koʻhna Ark qarshisida oʻz nomiga madrasa qurdirib bitkazadi. Bu madrasa XIX asr meʼmorchiligidagi eng nodir yodgorliklardan biri boʻlib, ikki qavatli qilib qurilgandir. Unda mullavachchalarning oʻqishi uchun yozgi va qishki masjid, darsxona va kutubxonalar hamda ularning yashashlari uchun 76 hujra qurilgan. Feruzning bevosita rahbarligi va tashabbusi bilan yigirmadan ortiq madrasa, masjid, minora, xonaqolar quriladi.
Feruz yerlarni suv bilan taʼminlash, bogʻ-rogʻlar barpo qilish ishiga ham alohida ahamiyat berdi. Uning buyrugʻiga muvofiq Qoʻngʻirot tumani sarhadida katta ariq bunyod etildi. Xalq ushbu ariqning qurilishiga Muhammad Rahim soniy rahbarlik qilganligi uchun ariqni uning nomi bilan Xon arigʻi deb atadi. Kalta minor, Amirobod, Saribiy kabi ariqlarning qazilishi va qayta tiklanishi ham Feruz nomi bilan bogʻliqdir. Feruz Angarik, Tozabogʻ, Bogʻishamol va boshqa kanal hamda bogʻlarning qurilishiga ham rahbarlik qildi.
Shu bilan birga 47 yilu sakkiz oyu 20 kun Xorazmda hukmronlik qilganligining oʻzi ham uning adolatparvar hukmdor, xalqparvar shoir, maʼrifatparvar buyuk shaxs boʻlganligidan dalolat beradi.
Davlat arbobi, isteʼdodli shoir, zukko musiqashunos va sozanda, ilm-fan homiysi boʻlgan Muhammad Rahim soniy – Feruz umrining oxirida chap tomoni butunlay shol boʻlib, falaj kasaliga uchraydi.
Bayoniy Muhammad Rahim soniy janozasida qatnashadi va oʻz koʻzi bilan koʻrganlarini, Feruzning tobuti oʻzi qurdirgan madrasaga qoʻyilib, oʻsha yerda janoza oʻqilganligini, Isfandiyor boshliq barcha ulamo, fuzalo va arkoni davlatning hozir boʻlganligini hikoya qiladi.
Umuman, Feruz xalqimiz tilida, dilida oʻzining qilgan yaxshi va ezgu ishlari, yozgan sheʼrlari va bastalagan kuylari, qurdirgan imoratlari bilan abadiy qoldi.
“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.
Ma’lumotlarni rus tilida o‘qing👇
Феруз – один из писателей, занявших достойное место в узбекской литературе второй половины 19 века и начала 20 века. Он был поэтом, музыковедом, государственным деятелем и феодалом. Феруз, то есть Мухаммад Рахим, родился в Хиве в 1844 году в семье Саида Мухаммеда. Начальное образование он получил у частного учителя, некоторое время учился в медресе, а науке о государстве и праве обучали его великие ученые-правоведы своего времени.
Огахи наставлял Мухаммада Рахима, обучал его секретам поэзии, давал уроки истории и переводоведения. Он впервые узнал о таких великих ученых, как Аль-Хоразми, Беруни, Махмуд Замахшари, Наджмуддин Кубро, Пахлавон Махмуд из Огахи. Позже он стал собирать их творческое наследие и составил книгу Рубайят Пахлавона Махмуда.
После смерти его отца Саид Мохаммад-хана в 1863 году Мухаммад Рахим сменил его на престоле Хивинского ханства. Шуарос и фузалос писали рассказы и оды, посвященные этому событию, создавали маснави. История, написанная Огахи, и стихотворение, написанное им, имеют особое значение.
В оде Огахи к Ферузу были выражены советы отца сыну-магистранту, пожелания и стремления, намерения справедливости и патриотизма. Эта ода Огахи — великое увещевание, а также руководство, данное Ферузу в его работе по управлению страной. В то время Феруз был юношей, которому только что исполнилось девятнадцать лет, и десять лет был независимым ханом. Но в результате завоевания Хивинского ханства Российской империей он до конца периода правил государством как ее вассал.
Мухаммад Рахим с юных лет увлекался литературой. Алишер старательно изучал творчество таких поэтов, как Навои, Мунис, Огахи, Камиль, и писал вслед за ними стихи. В частности, он считал мастерами прошедших до него представителей восточной литературы.
Отношения между Огахи и Ферузом были крепкими. Даже Огахи относится к своему ученику Ферузу как к отцу и сыну, что уж точно не повлияло на карьеру Феруза. Ученые и поэты, жившие и творившие в ту же эпоху, что и Феруз, интерпретируют его как одного из гражданских, справедливых и милосердных царей.
Феруз собрал в своем дворце поэтов, историков, ученых, переводчиков, каллиграфов, врачей, музыкантов и других деятелей культуры своего времени. Феруз придавал большое значение развитию науки и культуры. Он собирал вокруг себя поэтов и музыкантов и каждую неделю устраивал газельные и поэтические вечера. Баяни писал об этом так: «Хазрат-хан имел обыкновение беседовать с улемами два дня в неделю: в пятницу и в понедельник вечером и читать книги». Сам Феруз писал стихи, пел и сочинял музыку. Это подтвердили его Институт востоковедения имени Абу Райхана Беруни, Институт рукописей имени Х. Сулайманова, Москва,Это подтверждают и произведения «Газалиёти феруз», «Байози феруз», «Девони феруз», хранящиеся в библиотеках городов Санкт-Петербурга и таких стран, как Великобритания, Франция, Турция.
Можно сказать, что поэзия Феруза дошла до нас целиком в рукописных диванах и литографических байозах. В Институте востоковедения имени Беруни имеется около десяти сборников газелей поэта. Кроме того, его стихи вошли в различные баязы и сборники, составленные в то время в Хорезме.
Глядя на творчество Феруза, мы видим, что большая часть поэзии поэта посвящена теме любви.
Я король любви, в рядах любовника долины
Он не поймал взгляда этого человека.
Поэт прославлял любовь человека к человеку и считал ее одним из важнейших качеств каждого человека. Взяв за основу своего творчества человека и жизнь, любовь и верность, Феруз не может представить любовь без верности и привязанность без последствий. Это ведущая идейная основа лирики поэта. Большинство его газелей пели в его время музыканты и певцы. Они и сегодня привлекают внимание наших музыковедов.
Феруз заботился о творческих людях и назначал им зарплату. Он сделал все возможное, чтобы издать их книги. Феруз составил различные тазкиры и байозы произведений поэтов. Среди них такие сборники, как «Хафт шуаро», «Байози газа-лийот», «Байози мухамасат», «Байози мусаддасат». По инициативе Феруза талантливый поэт Ахмаджон Табибий создал тазкиры «Маджмуат уш-шуаройи ферузшахи» и «Мухаммасат уш-шуаройи ферузшахи». Эти сборники были созданы в период правления Феруз-хана и служат ценным источником для изучения литературного движения того времени.
Наука, культура и литература развивались в результате незначительной централизации Хивинского государства в период правления Феруз-хана. По инициативе Феруза в Хиве была создана литография. В нем по заказу Феруза впервые опубликованы такие произведения Алишера Навои, как «Чор Деван» и «Хамса». Произведения таких поэтов, как Мунис, Огахий, Камиль, Баяний, Мирза, Аваз О’тар, Девоний, Ниязий, Чокар были изданы во многих экземплярах. В этой типографии издавались также байозы, тазкира и переводные произведения из литературы других народов, состоящие из произведений хорезмских поэтов. Феруз составил список произведений, подлежащих переводу, и привлек к этой работе различных переводчиков. В результате во времена Феруза сложилась школа «хорезмского перевода». Ряд исторических, художественных, научных и философских произведений, переведенных на узбекский язык переводчиками этого периода, стали редкими шедеврами нашей культуры.
Феруз также занимался переводом, каллиграфией, книгопечатанием, тазкирой, сбором и созданием байозов. история, медицина,были восстановлены многие рукописные источники художественной и музыкальной литературы, созданы новые произведения.
Чрезвычайно велики заслуги хорезмских каллиграфов в донесении этого великого наследия до народа и публикации его в книгах. Они сделали его простым и ясным в своем стиле и отшлифовали сотни рукописей, используя арабскую вязь, такую как насх, сульх, райхани. Большинство рукописей, переписанных в Хорезме в этот период, относились к литературе и состояли из диванов, баев, различных сборников и тазкир поэтов прошлого и современности. Все это было сделано на основании указа Феруза. Ряд искусств, таких как архитектура, музыка, каллиграфия и живопись, развились во время правления Мухаммада Рахима Сани-Феруз-хана. В этот период зародилось искусство фотографии и кинематографии. В жизнь вошли новые вещи, такие как гармоника, патефон, электричество.
Феруз, как музыковед, призвал поэта и композитора Пахлавона Нияза Мирзобаши Камиля написать ноты, соответствующие хорезмскому шашмакому танбуру. Камиль создал «линию танбура», известную как «нота Хорезмского танбура». После Камиля это произведение написал его сын Мирза Феруз, адаптировав хорезмский шашмаком к танбуру в семи позициях. Сам Феруз написал музыку к нескольким стихотворениям. При поддержке поэта Камиля он в совершенстве изучил все шашмакомные напевы, создал напевы, связанные со статусом «Наво», «Сегох» и «Дугох». Эти мелодии популярны среди хорезмских музыкантов.
В период правления Мухаммада Рахима Сани в ханстве велось много строек, были построены медресе, мечеть, сады.
В 1871 году напротив Старой арки он построил медресе своего имени. Это медресе является одним из редчайших архитектурных памятников 19 века, оно построено в два этажа. В нем были построены летняя и зимняя мечети, учебные классы, библиотеки, 76 комнат для их проживания. Под непосредственным руководством и инициативой Феруза было построено более двадцати медресе, мечетей, минаретов, жилых домов.
Особое значение Феруз придавал работе по водоснабжению земли и строительству садов. По его приказу на границе Кунгиротского района был построен большой ров. В народе канал назывался Ханским каналом в честь Мухаммада Рахима Сани, руководившего строительством этого канала. Раскопки и реконструкция таких рвов, как Кальта-Минор, Амирабад и Сариби, также связаны с именем Феруза. Феруз также руководил строительством Ангарыка, Тозабога, Богишамола и других каналов и садов.
В то же время тот факт, что он правил в Хорезме 47 лет, восемь месяцев и 20 дней, доказывает, что он был справедливым правителем, народолюбивым поэтом, великим просвещенным человеком.
В конце жизни Мухаммад Рахим Сани Феруз, государственный деятель, талантливый поэт, умный музыковед и музыкант, покровитель науки, был полностью парализован на левую сторону и страдал параличом.Баяни Мухаммад Рахим присутствует на похоронах Сани и рассказывает, что видел своими глазами, что гроб Феруза был поставлен в построенном им медресе, и что там проходили похороны, и что Исфандияр, вождь, присутствовал со всеми улемами, фузало и архонты государства.
В общем, Феруз навсегда остался в языке нашего народа своими добрыми и благородными делами, написанными им стихами, сочиненными им мелодиями, построенными зданиями.
Взято из книги «Духовные звезды» (Издательство «Общественное наследие» имени Абдуллы Кадири, Ташкент, 1999 г.).
[/spoiler]
This domain is for use in illustrative examples in documents. You may use this domain in literature without prior coordination or asking for permission.
More information...