Mirzo Muhammad Haydar Dugʻlot – Markaziy Osiyoning XVI asrdagi atoqli muarrixi, adibi va davlat arbobi boʻlib, mashhur “Tarixi Rashidiy” asarining muallifi sifatida tarix sahifalaridan mustahkam oʻrin olgan. Adabiyotda koʻpincha Mirzo Haydar ismi bilan ataladi. Uning ota ajdodlari XIV–XVI asrlarda Moʻgʻulistonda hukm surgan nufuzli dugʻlot amirlaridan boʻlib, Chigʻatoy xonlari tomonidan inʼom etilgan imtiyozlarga va tarxonlik unvoniga ega boʻlganlar, Koshgʻar viloyatining hokimligi vorisiy tarzda ularning ixtiyoriga topshirilgan edi.
Mirzo Haydarning otasi Muhammad Husayn Moʻgʻuliston xoni Sulton Mahmudxon (1487–1503) bilan yaqin munosabatda boʻlib, 1493 yili uning singlisi Xoʻb Nigor xonim (Yunusxonning kichik qizi)ga uylagan va koʻragon (xon kuyovi) unvonini olib, 1495 yili Oʻratepa viloyati hokimligaga tayinlangan. Shu bilan birga bir necha yil Toshkentda Sulton Mahmudxon huzurida yashagan va Mirzo Haydar bu shaharda hijriy 905 (1499 yil, avgust – 1500 yil, iyul) yili tavallud topgan. Yunusxonning oʻrtancha qizi Qutluq Nigor xonim Zahiriddin Muhammad Boburning onasi ekanligi bilan Mirzo Haydar Boburga qarindosh boʻla (xolavachcha)dir.
1503 yili Sulton Mahmudxon Axsida Shayboniyxon lashkari bilan jangda magʻlubiyatga uchragach, Muhammad Husayn Oʻratepani tashlab Qorateginga, u yerdan Kobulga Zahiriddin Muhammad Bobur huzuriga boradi. 1506 yili Bobur Xurosonga ketgan vaqgida Muhammad Husayn hukumatni egallashga qasd qilgan kishilar bilan birlashadi. Ammo bu urinish natijasiz chiqadi. Bobur qaytib kelgach, garchi gunohidan oʻtgan boʻlsada, Muhammad Husayn endi bu yerda turolmaydi va Faryunaga joʻnaydi. 1509 yili u Shayboniyxon buyrugʻi bilan qatl etiladi.
Otasini Shayboniyxon qatl etgan vaqtda 9 yashar bola – Mirzo Haydar oʻz murabbiysi Mavlono Muhammad bilan Buxoroda, Ubaydullaxon nikohida boʻlgan opasi huzurida edi. Shayboniyxon uni ham qatl etish uchun Buxoroga maxfiy odamlar yuboradi. Buni payqagan murabbiy Mavlono Muhammad turli hiylalar bilan ularni chalgʻitib, darvesh kiyimida bolani shahardan olib chiqib ketadi. Ular Badaxshonga, Mirzoxon (1507–1521) oldiga keladilar. Buni eshitgan Bobur Mirzoxonga xat yozib, uning viloyati Shayboniyxon xavfidan emin emasligini aytib, bolani Kobulga yuborishni talab qiladi.
Mirzo Haydar Kobulda 1509–1512 yillarda Bobur saroyida istiqomat qiladi. Undan 17 yashar katta boʻlgan Bobur Mirzo Haydarga otalarcha gʻamxoʻrlik koʻrsatadi, tarbiyalaydi, bilim, hunar oʻrgatadi. Boburning koʻrsatgan gʻamxoʻrligi haqida Mirzo Haydar oʻz asarida chuqur minnatdorlik bildirib, bir necha bor eslab oʻtadi.
1512 yili Mirzo Haydarning amakisi, Moʻgʻuliston xoni Sulton Sayyidxon uni Boburdan soʻrab oladi. Mirzo Haydar avval Andijonga, Sayyidxon huzuriga, soʻngra esa Sayyidxon Koshgʻarda ham oʻz hukmronligini oʻrnatgach, u bilan birga Koshgʻarga joʻnaydi va to Sayyidxon vafot etguniga qadar (1533) uning xizmatida boʻladi. Sayyidxon unga, “Tarixi Rashidiy”da aytilganidek, “butun lashkar va davlat ishlarini boshqarishda va barcha boshqa ishlarda cheksiz ishonch bildirib, barchasini topshirib qoʻygan”. Hatto oʻz oʻgʻli Abdurashidni tarbiya qilishni ham Sayyidxon Mirzo Haydarga ishongan edi.
Hayotining koʻp qismi xuddi Boburnikidek tinimsiz safarlar va harbiy yurishlarda oʻtganligiga qaramay, Mirzo Haydar oʻz davri uchun yuqori darajada bilim olishga muvaffaq boʻlgan edi. Chunonchi Mirzo Haydarning chuqur bilimli, barcha hunarlardan xabardor, yuksak qobiliyatli ekanligini Zahriddin Muhammad Bobur “Boburnoma”da qayd qilib oʻtgan: “Otasini Shayboniyxon oʻlturgandan soʻng Kobulga kelib mening mulozimatimda uch-toʻrt yil turib, soʻng ijozat tilab Koshgʻarga (Sulton Sayyidxon) qoshigʻa bordi… Bu tarihda (yaʼni, “Boburnoma” yozilayotgan 1525–1530 yillar orasida) deydurlarkim, toyib boʻlub, yaxshi tariqa paydo qilibtur. Xat va tasvir va oʻq va paykon va zihgir – har nimaga iliki chas-pondur. Tabʼi nazmi ham bordur. Manga arzadosht qilib erdi, inshosi ham yomon ermas” (“Boburnoma”, Toshkent, 1960, 68-bet).
Haqiqatan ham “Tarixi Rashidiy”ni oʻqir ekanmiz, muallif Mirzo Haydar oʻzining hayotiy-falsafiy mulohazalari, oʻz davri maʼnaviy-madaniy tushunchalari haqida soʻzlaganida aytib oʻtgani – oʻzi oʻqigan oltmishdan ortiq asarlarni nazarga olsak, aytish mumkinki, tarixnavisning bilim doirasi oʻz davrining yuksak maʼrifatli, bilimli kishilari qatorida boʻlgan. Chunonchi mazkur asarlar mazmuniga koʻra, Mirzo Haydar tanish boʻlgan quyidagi sohalarni sanab oʻtish mumkin: tarix, adabiyot va sheʼriyat nazariyasi (aruz, muammo, insho sanʼati), jugʻrofiya, astronomiya, tasavvuf, fiqh, Islom dini tarixi, falsafa, arab grammatikasi va hokazo. Asarda keltirilgan Temuriylar, ayniqsa, Alisher Navoiy doirasidagi adabiy-maʼnaviy hayot haqidagi maʼlumotlar esa mukammalligi bilan Mirzo Haydarning oʻzi ham shu davr ilmiy-madaniy va adabiy anʼanalari boʻyicha tarbiya olganligini bildiradi.
Sulton Sayyidxon xizmatida ekanligida Mirzo Haydar Badaxshon, Kofiriston, Tibet, Kashmirlarga bir necha harbiy yurishlarni boshkargan.
Sulton Sayyidxon 1533 yili vafot etdi. Uning oʻgʻli Abdurashidxon taxtga oʻtirgach, u dugʻlot amirlarini davlat ishlaridan chetlata boshladi. Dastlab u koʻp yillar davomida Sulton Sayyidxon qoshida davlatning ikkinchi shaxsi hisoblanib, ulusbegi mansabini egallab turgan Mirzo Haydarning amakisi Sayyid Muhammad Mirzoni katl etdi. Bu vaktda Tibetda harbiy yurishda boʻlgan Mirzo Haydar bundan voqif boʻlib, Moʻgʻulistonga qaytishga jurʼat qilolmay bir qancha vaqt Badaxshonda yurdi, soʻng u yerdan Lohurga, Boburning oʻgʻli Komron Mirzo huzuriga, 1539 yili esa Agraga, Humoyun xizmatiga bordi, uning Sherxon bilan harbiy toʻqnashuvlarida qatnashdi. 1551 yili nomaʼlum kishilar tomonidan uyushtirilgan suiqasd natijasida halok boʻldi.
Baʼzi adabiyotlarda qayd etilishicha (Ch. A. Storiyning fors adabiyoti tarixiga oid asarida) Mirzo Haydarning “Jahonnoma” nomli turkiy tilda nazm bilan bitilgan asari ham bor. Muallif turkiy va forsiy tillarda sheʼrlar yozganligi “Tarixi Rashidiy” ning oʻzida keltirilgan sheʼriy parchalardan ham koʻrinadi hamda Mirzo Haydarning Bobur aytganidek “taʼbi nazmi ham boʻlganligi”ni isbotlaydi.
“Tarixi Rashidiy”ga kelsak, uni Mirzo Haydar Kashmirda ekanligida 1541–1546 yillar orasida yozgan. Asarning muqaddimasida aytilishicha, uni yozishdan maqsadi Moʻgʻuliston mamlakatining 1347 yili taxtga oʻtirgan Tugʻluq Temur davridan to muallif zamonigacha toʻliq tarixini yaratishdir. U aytadi: “Moʻgʻullar islom dinini qabul qilgandan soʻnggi davr haqida kichkinagina boʻlsa ham bir tarixiy asar yoʻq”.
“Tarixi Rashidiy” ikki qismdan iborat. Muallif ularni “daf-tar” deb ataydi. Birinchi daftarda Moʻgʻuliston va Koshgʻarda hukm surgan Chigʻatoy xonlari tarixi ulardan birinchi boʻlib islom dinini kabul qilgan Tugʻluq Temurxondan boshlab to 1533 yili taxtga oʻtirgan Abdurashidxon tarixi izchil ravishda yoritilgan.
Ikkinchi daftar 1541–1542 yillarda yozilgan. Unda tarixiy voqealar va muallifning oʻz sarguzasht kechinmalari esdaliklar janrida bayon etilgan. Esdaliklar XV asr oxirlariga oid voqealardan boshlanib, 1542 yilgacha, yaʼni Mirzo Haydar Kashmirni zabt etib, shu yerda muqim turib qolgan vaqtigacha davom etadi.
Asarning birinchi qismi ikkinchisidan toʻrt yil keyin yozilgan. Muallif oʻz esdaliklarini yozar ekan, koʻp hollarda voqeabandlik taqozasicha, oʻtgan davrlar tarixini eslatib oʻtishiga toʻgʻri kelgan. Bunday tafsilotlar davom etaversa, maqsadni ifodalash chalkashib ketishi muqarrar edi. Shuning uchun muallif koʻpincha esdaliklar orasida “bu haqda birinchi daftarda soʻzlaymiz” deyish bilan cheklanib, esdaliklarni davom ettiraveradi va oradan bir qancha vaqt oʻtgach, haqiqatan ham birinchi daftarni yozib, qariyb 200 yillik Moʻgʻuliston tarixini yoritadi.
Asarning birinchi qismini yozishda Mirzo Haydar Alouddin Atomalik Juvayniyning “Tarixi jahongoʻsho” va Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarlariga tayangan. Chunonchi sohibqiron Amir Temurning Movarounnahrda mustaqil davlat barpo etishi, uni tashqi tazyiqlardan himoya etishda Moʻgʻuliston xoni Tugʻluq Temur (1360 yillar), keyinroq esa asli dugʻlot amirlaridan boʻlib, hokimiyatni qoʻlga olgan Kamariddinga qarshi yurishlari butunlay “Zafarnoma”dan olinadi. Bunday hollarda muallif “Zafarnomadan naql”, deb oʻquvchini ogohlantiradi. Juvayniyning “Tarixi jahongoʻsho”sidan olingan baʼzi parchalar oldidan ham shunday ogohlantirish beriladi. Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asari ham Mirzo Haydar uchun manba xizmatini oʻtagan.
Bulardan tashqari, Mirzo Haydar yoshi yuzlarga borib qolgan odamlar, otasidan eshitganlari, amakilari va boshqa ishonchli zamondoshlarining hikoyalaridan ham manba sifatida foydalanadi. Oʻz davri tasavvuf namoyandalarining risolalari, adabiy asarlardan ham parchalar keltiradi.
Ammo “Tarixi Rashidiy”ning ikkinchi daftarini yozishda muallif asosan oʻz esdaliklariga tayanadi, ularni garchi ayrim-ayrim sarlavhalar ostida maʼlum voqealarga bagʻishlab yozsa ham, esdaliklar uslubini saqlaydi. Bunda u boʻlasi va tarbiyachisi Boburning “Boburnoma”siga taqlid qiladi. Balki, aytish mumkinki, “Boburnoma” Muhammad Haydarning ham esdalik uslubida asar yozishiga timsol oʻrnak boʻlgan. Biroq Bobur oʻz asarini oʻzbek tilida yozgan boʻlsa, Mirzo Haydar forsiy tilda yozadi. Ammo asar matnida baʼzi oʻrinlarda keltirilgan turkiy parchalar muallifning ona tili turkiy til ekanligidan dalolat beradi.
“Tarixi Rashidiy”ni chuqur oʻrganib, uni “Boburnoma” bilan solishtirgan V. V. Bartold yozgan edi: “Mirzo Haydarning asari koʻp hollarda uning xolavachchasi Boburning yodnomalarini eslatadi. Uning tarixiy maʼlumotlari xuddi Boburnikidek haqqoniyligi va betarafonaligi bilan koʻzga tashlanadi, jugʻrofiy tavsiflar esa joylarni aniq va ravshan tasvirlaydi”. Bartold yana xulosa qilib aytadiki, garchi “Tarixi Rashidiy” mayda tafsilotlarning izchilligi, voqealar kechgan sanalarning aniqligi borasida “Boburnoma”dan keyinda tursa ham, biroq unda Moʻgʻuliston tarixiga oid shunday maʼlumotlar keltiriladiki, ularni boshqa tarixiy manbalardan topib boʻlmaydi”.
V. V. Bartoldning fikrini davom ettirib aytadigan boʻlsak, “Tarixi Rashidiy”ning maʼlumotlari, tadqiqotchilar aniqlaganidek, “Boburnoma”ning bizgacha yetib kelmagan yoki oʻz vaqtida yozilmay qolgan ayrim kambud joylarini toʻlatishga ham yordam beradi. Undan tashqari “Boburnoma”da bayon qilingan voqealarning jugʻrofiy kengligi Boburning oʻzi bosib oʻtgan joylar – Movarounnahr, Xuroson, Kobul, Badaxshon, Hindiston doirasida ifodalansa, Mirzo Haydar esdaliklarida bu yerlardan tashqari yana uning oʻzi yurgan joylar: Moʻgʻuliston, Koshgʻar, Tibet, Kashmirlar tasvirlanadi. Binobarin, har ikki asarni bir-biriga qiyoslab oʻrganish, ulardagi tarixiy maʼlumotlar doirasini kengaytiradi va har ikkala asarning ham tarixiy manba sifatidagi ahamiyatini oshiradi.
Asarning “Tarixi Rashidiy” deb atalganligiga Mirzo Haydar uch sababni koʻrsatadi:
1. Moʻgʻuliston xoni Tugʻluq Temurni Islomga keltirgan Shayx Arshaduddin nomini abadiylashtirmoq uchun.
2. “Haq yoʻl”, “Toʻgʻri yoʻl” maʼnosini anglatuvchi “Rushd” soʻzini taʼkidlamoq uchunki, Islomni qabul qilgan Tugʻluq Temur oʻz tobeʼlarini ham shu yoʻlga boshlagan.
3. Asar yozilayotgan vaqtda Moʻgʻulistonda hukm surib turgan Abdurashidxon nomini eslatmoquchunki, garchi u oʻz tarbiyachisiga yomonlik istagida boʻlib, doʻstlik vaʼdalarini unutgan boʻlsada, uning otasi Sulton Sayyidxonning muallifga qilgan yaxshiliklarini qadrlash uchun.
Mirzo Haydar oʻz asarida Markaziy Osiyoning hozirgi Oʻzbekiston, Qirgʻiziston, janubi-sharqiy Qozogʻiston hamda Sharqiy Turkiston hududlariga toʻgʻri keladigan oʻlkalar haqida yozar ekan, bu joylarda yashovchi oʻzbek, qozoq, uygʻur, qalmoq kabi xalqlarning siyosiy, xoʻjalik sohalariga, madaniy hayot va bir-birlari bilan aloqalariga oid koʻplab maʼlumotlar keltiradi. Tibet, Kashmir, Badaxshon hududdariga boʻlgan harbiy yurishlarni yorittanida, bu mamlakatlar haqida ham tarixiy, etnografik, jugʻrofiy maʼlumotlar beradi.
“Tarixi Rashidiy”da bulardan tashqari Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiylar doirasidagi Hirot madaniy-adabiy muhitiga, Movarounnahrda Ulugʻbek, Xoja Ubaydulloh Ahror davridagi ilmiy-maʼnaviy hayotga oid, tasavvuf namoyandalari va ularning risolalariga oid ishonchli va qiziqarli maʼlumotlarni uchratish mumkin.
“Tarixi Rashidiy”ning qoʻlyozma nusxalari bir muncha keng tarqalgan. Undan Mirzo Haydardan keyinroq yozilgan Markaziy Osiyosida foydalanilgan.
XVIII–XIX asrlarda “Tarixi Rashidiy” Muhammad Sodiq Koshgʻariy va Muhammad Niyoz ibn Abdulgʻafurlar tomonidan turkiy tiliga tarjima qilingan.
Ovroʻpoliklardan bu asarga birinchi bor 1840 yilda V. Erskin eʼtibor berib, undagi maʼlumotlarni oʻz asariga jalb etgan. Undan soʻng asardan G. Elliot foydalangan. Sharqshunos S. D. Ross 1895 yili “Tarixi Rashidiy”ni ingliz tiliga tarjima qilib, nashr etdi. Bu nashrga V. V. Bartold kattagina taqriz ham yozgan. Xullas, “Tarixi Rashidiy” maʼlumotlari oʻzbek, qozoq, qirgʻiz, qalmoq va boshqa Markaziy Osiyo xalqlariga, ularning oʻtmishdagi aloqalariga, iqtisodiy, siyosiy-madaniy hayotiga, shu mintaqaning jugʻrofiy sharoitiga oid tarixiy tadqiqotlarning deyarli barchasidan foydalanilib kelinmoqda (Bu haqda toʻlaroq maʼlumot uchun: Mirzo Muhammad Haydar. Tarixi Rashidiy, “Fan” nashriyoti, Toshkent. 1996, 710-719-betlarga qaralsin).
Oʻzbekiston FA Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida asarning rus tiliga tarjimasi bir necha forsiy original nusxalari asosida bajarilib, ilmiy izohlari bilan 1996 yilda nashrdan chiqarildi.
“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.