Markaziy Osiyoning XIV–XV asr, yaʼni Temur va Temuriylar davrvda yashab ijod etgan mohir tarixnavis, yozma yodgorliklarning eng dastlabkilaridan biri – Amir Temur topshirigʻi bilan yozilgan “Zafarnoma” asarining muallifi Nizomiddin Shomiydir.
Nizomiddin Shomiy hayoti va ijodi haqida oʻz asarlaridan baʼzi bir kichik-kichik lavhalardan tashqari oʻrta asrlar yoki hozirgi zamon manbalarida maʼlumotlar juda kam. Tugʻilgan yili nomaʼlum. Uning Shomiy yoki Shanbi Gʻozoniy nisbasi asosida, u aslida Tabriz chekkasidagi Shanbi Gʻozon deb atalgan mavzedan boʻlgan, deb taxmin qilinadi. Mavlono Nizomiddin 1398 yilning avgust oyida Amir Temur askarlari Bagʻdod shahrini zabt etganliklari haqidagi voqealarni qalamga olar ekan, oʻzi birinchi boʻlib shahardan chiqqanligi, hazrat Sohibqiron bilan uchrashib, suhbatida boʻlganligini eslatib oʻtadi (“Zafarnoma”, Tauer nashri, 1-jild, Bayrut, 1937 y., 139-bet. ). Demak, u 1398 yili Bogʻdodda yashagan va uning Amir Temur bilan birinchi uchrashuvi ana shu yili sodir boʻlgan. Amir Temur bilan ikkinchi uchrashuvi esa “Zafarnoma”ning 1400 yil voqealari bayonida uchraydi. Oʻsha yili oktyabr oyida Amir Temur Shom (Suriya) chegarasida joylashgan Halab shahrini qamal qilgan. Muallifning yozishicha u oʻsha vaqtda Hijoz safariga ketayotgan ekan, shahar muhofazachilari undan shubhalanib, toʻxtatganlar va qalʼa roʻbaroʻsvdagi bir binoga qamab qoʻyganlar. Bu yerdan u qalʼaning zabt etilishini oʻz koʻzi bilan koʻrgan (Oʻsha joy, 227-bet). Shu davr muarrixlaridan boʻlgan Hofizi Abruning yozishicha, jangdan soʻng Jalol us-Islom nomli bir amir Nizomiddin Shomiyni Amir Temur huzuriga olib kelgan, hazrat Sohibqiron unga iltifotlar koʻrgazib, yaxshi qabul qilgan (“Zafarnoma”, Tuaer nashri, 2-jild, Praga, 1956 y. 160-bet).
Jumladan, Hofizi Abru yana 1412 yil voqealarini bayon etar ekan, Nizomiddin Shomiyni marhum sifatida tilga oladi (Oʻsha joy, 14-bet).
“Zafarnoma”ning yozilish tarixi haqida shuni taʼkidlash lozimki, Mavlono Shomiyning oʻzi bergan maʼlumotga koʻra, hijriy 804 yili (1401 yil 11 avgustdan 1402 yil 1 avgust oraligʻi) Amir Temur uni huzuriga chorlab, oʻz yurishlari bitilgan yirik bir asar yaratishga undagan. Sohibqiron oʻsha davrga qadar munshiy va kotiblari tarafidan tuzilgan bitiklar uni qoniqtirmaganligini aytgan. Yozilajak asar bir tomondan, avom xalqqa tushunarli, sodda, ravon tidda va ayni paytda maʼrifatli kishilar eʼtiboriga ham loyiq tarzda yozilishini uqtirgan. Mavlono Nizomiddin bu masʼuliyatni oʻz boʻyniga olgan (“Zafarnoma”, 1-jild, 10–11-betlar).
Tabiiyki, bu uchrashuvdan soʻng Nizomiddin Shomiy saroy tarixchisi sifatida Amir Temurning keyingi barcha yurishlarida unga hamrohlik qilgan. 806 yil muharram oyida (1403, iyul, avgust) Gruziyadagi Birtis qalʼasi zabt etilishini yozar ekan, Nizomiddin Shomiy bu voqeani oʻzi kuzatganligini aytadi. Shomiy yurishlardan birida iydi ramazon munosabati bilan yigʻilgan jamoaga vaʼz aytib, soʻng iyd namozida peshnamozlik qilgan. Bu voqeani mashhur tarixnafis Sharafiddin Ali Yazdiy shunday tavsiflagan: “Shu yil ramazon iydini (806/1404) hazrat Sohibqiron Obi-Ogʻliq yoqasida kutdi. Zamonaning balogʻatli fuzalolaridan boʻlgan va hazrat Sohibqironning ezguliklari va faxrli ishlaridan bir qanchasini bayon qalami bilan ifodalagan Mavolono Nizomiddin Shanbiy iyd xutbasining qiroatiga va namoziga kirishdi” (Yazdiy, “Zafarnoma”, Toshkent, 1972, 449-6).
Taxminan, shu vaqtda, yoxud bir necha hafta keyin Mavlono Nizomiddin Sohibqiron yurishlarini 1404 yil bahorigacha yetkazib, asarni tamomlagan va uni Ozarbayjondan Samarqandga qaytish taraduddida boʻlgan Amir Temurga taqdim etgan (Bundan keyingi Temur vafotigacha (fevral, 1405) kechgan voqealar, keyinroq Hofizi Abru tomonidan “Zayl” – (Ilova) tarzida yozilgan.
Nizomiddin Shomiy “Zafarnoma” asarini yozish uchun qanday manbalardan foydalanganligi xususida, afsuski, na oʻzining va na zamondoshlari asarida uchraydi. Lekin “Zafarnoma” asarini tadqiq etish natijasida Shomiy quyidagi manbalardan foydalanganligini taxmin qilish mumkin:
a) Amir Temurning kotiblari nazm, nasrda forsiy, turkiy tillarida yozgan kundaliklar va bitiklar. Bular Nizomiddin Shomiy va undan keyingi mualliflar davrida mavjud boʻlgan boʻlsa ham, bizning davrlarga yetib kelmagan yoki hali topilganicha yoʻq;
b) muallifning oʻzi keyingi 2–3 yil davomida Amir Temur yurishlari shohidi boʻlgan va yozib olgan voqealar;
v) Amir Temurning Hindistonga yurishi bilan bogʻliq voqealar bayon etilgan Gʻiyosiddin Alining “Amir Temurning Hindistonga yurish kundaligi” asari.
“Zafarnoma” tarixiy asar sifatida XIV–XV asrlarda Temur va Temuriylar hukmronligi davridagi Markaziy Osiyo, Oltin Oʻrda xonligi, Ozarbayjon, Eron, Afgʻoniston, Iroq, Suriya, Misr, Turkiya va boshqa mamlakatlar tarixiga oid voqealarni oʻz ichiga olgan. Asar muqaddimasida Amir Temur tarix sahnasiga chiqqan 1360 yilga qadar Markaziy Osiyoda hukmronlik qilgan chingiziy hukmdorlar haqida qisqacha maʼlumot berilgan. Soʻngra Amir Temurning XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrning boshida qilgan yurishlarining batafsil bayoni keltirilgan. Asar 1404 yil mart oyida Amir Temurning Ozarbayjonda Arron Qarobogʻida turganligining bayoni bilan yakunlanib, uning vafotigacha, yaʼni, bir yilcha vaqt ichida sodir boʻlgan voqealar yoritilmay qolgan.
Nizomiddin Shomiy asarida qeltirilgan voqealar silsilasi keyingi tarixnavislar tomonidan davom ettirilgan. Jumladan, Temuriylar Shohrux Mirzoning tarixnavisi Hofizi Abru “Majmua” (“Toʻplam”) asarini yozar ekan, Shomiyning “Zafarnoma”sidan ham foydalangan va voqealar tizmasini Shohrux Mirzo hukmronlik qilib turgan 1420 yilgacha davom ettirgan. Keyinroq 1423 yili Shohrux Mirzoning oʻgʻli Boysungʻur Mirzo (vafoti – 1433) farmoni bilan Hofizi Abru toʻrt jilddan iborat “Majmua ut-tavorixi sultoniya” (“Sultonga atalgan tarixlar yigʻindisi”) deb atalgan asarni yozishga kirishgan va uni 1427 yil voqealarining bayoni bilan tugatgan.
Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asari oʻzida jamlangan tarixiy maʼlumotlarning ishonchliligi bilan XV–XVI asrlardanoq boshqa asarlar uchun bosh manbalardan biri boʻlib xizmat qilgan. Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlaʼi saʼdayn va majmaʼi bahrayn” (“Ikki saodatli yulduzning chiqishi va ikki dengizning qoʻshilish joyi”), Fasih Havofiyning “Mujmali Fasihiy”, Muhammad Fazlulloh Musaviyning “Tarixi hayrot”, Xotifiyning nazmda bitilgan “Temurnoma”, Mirxondning “Ravzat us-safo” (“Poklik bogʻi”), Xondamirning “Habib us-siyar” (“Yaxshi xislatlar”) va boshqa bir qator asarlar shular jumlasidandir. Ularning har birida ilgarigi asarlardagi voqealar har xil tahrirlarda qaytarilishi bilan birga boshqalarida uchramaydigan voqealar tafsiloti ham mavjud.
Shomiy “Zafarnoma”sining faqat ikki qoʻlyozma nusxasigina saqlanib qolgan. Birinchisi, Amir Temurga taqdim etilgan qoʻlyozmadan 1425 yilda qoʻchirilgan nusxasi boʻlib, u Istanbuldagi “Nuri Usmoniya” masjidi kutubxonasida, 3367-inventar raqami ostida mavjud. Ikkinchisi, muallif Amir Temurning nabirasi Mirzo Umar bahodir ibn Mironshoh (vafoti – 1409)ga taqdim etgan koʻlyozmadan 1434 yili koʻchirilgan nusxa boʻlib, u Londondagi Britaniya muzeyi kutubxonasida, 23980-inventar raqami bilan saqlanadi.
Taniqli matnshunos olim Feliks Tauer mazkur qoʻlyozmalar noqis boʻlganligi sababli, ularni Hofizi Abruning “Zubdat ut-tavorix” asari bilan solishtirib tadqiq etish asosida “Zafarnoma”ning ikki jilddan iborat ilmiy tanqidiy matnini nashr ettirgan. Birinchi jildiga faqat “Zafarnoma” ilmiy tanqidiy matni kiritilgan. Ikkinchi jildida esa nashrning soʻzboshisi, qoʻshimchalar, nusxalardagi farqlar berilgan.
Asar keyingi vaqtlarda Sharq va Gʻarb olimlari tomonidan oʻrganilib, undan qisqartirilgan tarjimalar amalga oshirilgan. Jumladan, 1949 yili Anqarada Nejoti Lugʻol degan olim F. Tauerning nashri asosida qisqartirib, turk tilida tarjima qilgan. Undan tashqari, sharqshunoslikka oid bir necha kitoblarda bu asardan terma tarjimalar eʼlon qilindi. Bu tarjimalar toʻliq boʻlmasada noyob boʻlib qolgan. Shuni nazarga olgan holda keyingi yillarda OʻzR FA Abu Rayhon Beruniy nomli Sharqshunoslik institutida “Zafarnoma”ning oʻzbek tiliga toʻliq ilmiy izohli tarjimasi Hofizi Abru “Ilova”si bilan birga nashrga tayyorlandi. Unga institutning sobiq ilmiy xodimi, marhum Yunusxon Hakimjonovning F. Tauer nashri boʻyicha qilingan dastlabki qoralama tarjimasi asos qilib olingan.
“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.
Ma’lumotlarni rus tilida o‘qing👇
Низамиддин Шами – искусный историк, живший в Средней Азии в XIV-XV веках, то есть в период Тимура и Тимуридов, и автор одного из самых ранних письменных памятников – «Зафарнама», написанного от имени Амира Темура. .
Сведений о жизни и деятельности Низамиддина Шами в средневековых и современных источниках очень мало, за исключением некоторых небольших фрагментов из его произведений. Дата рождения неизвестна. На основании его нисаба Шами или Шанби Газани предполагается, что он на самом деле происходил из региона под названием Шанби Газан на окраине Тебриза. Маулана Низамиддин, описывая события завоевания Багдада воинами Амира Тимура в августе 1398 года, упоминает, что он первым покинул город, встретился и беседовал с Хазратом Сахибкираном («Зафарнама», Tower Edition, Volume 1, Beirut, 1937., стр. 139.). Так, он жил в Багдаде в 1398 году, и в этом же году произошла его первая встреча с Амиром Темуром. Вторую встречу с Амиром Темуром можно найти в «Зафарноме» известии о событиях 1400 лет. В октябре того же года Амир Темур осадил город Алеппо, расположенный на границе с Сирией. По словам автора, в то время он собирался в поездку в Хиджаз, городская стража заподозрила его, остановила и заперла в здании перед замком. Отсюда он своими глазами видел завоевание крепости (там же, с. 227). Согласно Хафизи Абру, одному из историков этого периода, после битвы амир по имени Джалал ус-Ислам привел Низамиддина Шами к амиру Темуру, Хазрат Сахибкиран оказал ему милость и хорошо принял его («Зафарнама», издание «Туаер», том 2). , Прага, 1956 (стр. 160).
Например, Хафизи Абру, рассказывая о событиях 1412 г., упоминает Низамиддина Шами как покойного (там же, с. 14).
Об истории написания «Зафарнама» следует отметить, что, согласно сведениям, предоставленным самим Мавляной Шами, в 804 г. хиджры (между 11 августа 1401 г. и 1 августа 1402 г.) Амир Темур пригласил его к себе и призвал ему создать крупномасштабную работу, включающую его путешествия. Сохибкиран сказал, что его не удовлетворили документы, подготовленные мунши и его секретарями до этого времени. С одной стороны, работа, которую надлежит написать, должна быть написана понятной для широкой публики, простой, беглой и в то же время достойной внимания просвещенных людей. Эту ответственность взял на себя Маулана Низамиддин («Зафарнама», т. 1, с. 10-11).
Естественно, что после этой встречи Низамиддин Шами сопровождал Амира Темура во всех его последующих походах в качестве дворцового историка. Рассказывая о взятии крепости Биртис в Грузии в месяце мухаррам 806 (1403 г., июль, август), Низамиддин Шами говорит, что сам наблюдал это событие. В одном из шествий Шами произнес проповедь перед общиной, собравшейся по случаю праздника Курбан-байрам, а затем возглавил праздничную молитву.Известный историк Шарафиддин Али Язди описал это событие так: «В этом году (806/1404) Хазрат Сахибкирон ждал Рамадана на берегу Оби-Оглика. Маволоно Низамиддин, который был одним из зрелых фузалов того времени и выражал своим писчим пером некоторые достоинства и гордые произведения Хазрата Сахибкирана, начал читать и молиться проповедь Шаббат-Ид» (Яздий, «Зафарнома», Ташкент, 1972, с. 449-6).
Примерно в это же время или через несколько недель Маулана Низамиддин Сахибгирон до весны 1404 г. завершил работу, завершил работу и подарил ее амиру Темуру, не решавшемуся вернуться в Самарканд из Азербайджана. Зайл» написано в (Приложение ) стиль.
Относительно того, какими источниками Низамиддин Шами писал «Зафарнама», к сожалению, ни в его произведениях, ни у его современников этого не найти. Но в результате исследования произведения «Зафарнома» можно предположить, что Шами использовал следующие источники:
а) Дневники и сочинения, написанные писцами Амира Темура в стихах и прозе на персидском и тюркском языках. Хотя они и существовали во времена Низамиддина Шами и более поздних авторов, но до нашего времени не дошли или еще не найдены;
б) события, свидетелем которых и которые зафиксировал автор в последующие 2-3 года походов Амира Темура;
в) «Дневник похода Амира Темура в Индию» Гиёсиддина Али, в котором описываются события, связанные с походом Амира Темура в Индию.
«Зафарнама» как исторический труд включает в себя события, связанные с историей Средней Азии, Золотоордынского ханства, Азербайджана, Ирана, Афганистана, Ирака, Сирии, Египта, Турции и других стран в период правления Тимура и Тимуридов в XIV-XV вв. веков. Во введении к работе даются краткие сведения о чингизидских правителях, правивших в Средней Азии до 1360 года, когда на историческую сцену вышел Амир Темур. Затем идет подробное описание походов Амира Темура во второй половине XIV века и начале XV века. Работа завершается описанием пребывания Амира Темура в Арроне Карабоге в Азербайджане в марте 1404 года, а события, происходившие до его смерти, т. е. в течение года, не освещаются.
Ряд событий, упомянутых в труде Низамиддина Шами, был продолжен более поздними историками. Например, Хафизи Абру, историк Шахрух Мирзы, при написании труда «Маджмуа» («Сборник») также использовал «Зафарнама» Шами и продолжал цепь событий до 1420 года, когда правил Шахрух Мирза. Позже, в 1423 г., по приказу сына Шахруха Мирзы Бойсунгур Мирзы (умер в 1433 г.) Хафизи Абру приступил к написанию четырехтомного труда под названием «Маджмуа ут-таварихи султония» («Сборник историй, приписываемых султану») и закончил это с описанием событий 1427 года.Произведение Низамиддина Шами «Зафарнама» послужило одним из основных источников для других произведений с XV-XVI вв. при достоверности собранных в нем исторических сведений. «Зафарнома» Шарафиддина Али Язди, «Матлаи саадайн ва маджмаи бахрейн» Абдураззака Самарканди («Восход двух счастливых звезд и место встречи двух морей»), «Муджмали Фасихий» Фасиха Хавафи, «Тарихи Хайрат» Мухаммада Фазлуллы Мусави, «Темурнама» в стихах Хатифи», «Равзат ус-сафо» («Сад чистоты») Мирханда, «Хабиб ус-сияр» («Добрые качества») Хондамира и среди них ряд других работ. Каждое из них пересказывает события предыдущих произведений в разных вариантах, а также содержит детали событий, которых нет в других.
Сохранились только две рукописи «Зафарномы» Шами. Первый представляет собой копию, скопированную в 1425 году с рукописи, подаренной Амиру Темуру, и находится в библиотеке мечети Нури Усмания в Стамбуле под инвентарным номером 3367. Второй — копия, скопированная в 1434 г. с рукописи, подаренной автором внуку Амира Темура Мирзе Умару Бахадиру ибн Мироншаху (умер в 1409 г.), которая хранится в библиотеке Британского музея в Лондоне под инвентарным номером 23980.
Известный текстолог Феликс Тауэр издал двухтомный научно-критический текст «Зафарнома» на основе сравнения их с «Зубдат ут-таварих» Хафизи Абру из-за несовершенства этих рукописей. В первый том включен только научно-критический текст «Зафарнама». Во втором томе даются предисловие издания, дополнения, отличия в экземплярах.
Позже произведение изучали восточные и западные ученые, и из него были сделаны сокращенные переводы. В частности, в Анкаре в 1949 году ученый Неджоти Люголь сократил его и перевел на турецкий язык на основе публикации Ф. Тауэра. Кроме того, переводы этого произведения были опубликованы в нескольких книгах по востоковедению. Эти переводы остаются уникальными, если не полными. Учитывая это, в последующие годы в Институте востоковедения им. Ф.А. Абу Райхана Беруни был подготовлен к изданию полный научный перевод «Зафарнома» на узбекский язык вместе с «Приложением» Хафизи Абру. В его основу положен перевод первого варианта покойного Юнусхана Хакимжонова, бывшего научного сотрудника института, по публикации Ф. Тауэра.
Взято из книги «Духовные звезды» (Издательство «Общественное наследие» имени Абдуллы Кадири, Ташкент, 1999 г.).
[/spoiler]
This domain is for use in illustrative examples in documents. You may use this domain in literature without prior coordination or asking for permission.
More information...