Xondamir (tugʻilishi – 1473–76 yillar, vafoti – 1534) haqida batafsil ma’lumotlar, tarjimai hol

Hirotlik tarixchi Xondamir (toʻla ismi Gʻiyosiddin Muhammad ibn Xoja Xumomuddin ibn Xoja Jaloluddin Muhammad ibn Burhonuddin) oʻz asarlari bilan XVI asr boshlarida fan taraqqiyotiga kirib kelgan allomalardandir. Uning hayoti va ijodi haqida oʻz asarlari va zamondoshlari yozib qoldirgan ozmoz maʼlumotdan tashqari, deyarli maʼlumot yoʻq.

Ona tomonidan u “Ravzat us-safo” (“Musaffolik bogʻi”) muallifi, mashhur tarixchi Mirxondning nabirasi boʻlgan. Otasi Xoja Xumomuddin Muhammad ibn Xoja Jaloluddin Muhammad ibn Xoja Burhonuddin Muhammad Sheroziy oʻz zamonining ziyolilaridan edi va Sulton Mahmud Mirzo Temuriyning (Hisori Shodmon va Badaxshonda hukmronlik qilgan) vaziri boʻlgan.

Xondamir 1473–1476 yillar orasida Hirot shahrida tugʻilgan va oʻsha yerda taʼlim olgan boʻlsa kerak, deb taxmin qilinadi. U tarix, adabiyot va inshoni puxta egallab, oʻz zamonasining yirik olimi sifatida nom qozongan tarixchidir.

Xondamirning olim sifatida shakllanishida maʼrifatparvar shoir Mir Alisher Navoiyning hissasi katta boʻlib, u boʻlajak olimga, oʻzining juda boy kutubxonasidan foydalanishga ruxsat bergan va shu bilan birga ilmiy ishlariga rahbarlik kilgan.

Tarixchining oʻzi haqida keltirgan maʼlumotlardan shu narsa maʼlumki, u yoshlik chogʻidayoq Navoiy qoʻliga kelgan, dastlab uning kutubxonasida kutubxonachi, keyinroq esa mudir boʻlib ishlagan.

Alisher Navoiy vafotidan soʻng, Xondamir Xurosondagi siyosiy voqealar girdobiga tushib, dastlab Balxga Sulton Husayn Boyqaroning toʻngʻich oʻgʻli Badiuzzamon Mirzo saroyida xizmat qiladi. Ayni shu paytda Badiuzzamon Qunduz hokimi Xisravshohni Shayboniyxon (1500–1510) lashkari tomonidan kutilayotgan hujumdan Xurosonni himoya kilishda ishtirok etishga ogʻdirish orzusida yuborilgan elchilar qatoriga Xondamir ham qoʻshilib, shaxsan oʻzi Badiuzzamonning maxsus topshirigʻini bajardi. Shu davrda unga “sadr” unvoni berilgan. Xondamir biroz fursatdan soʻng yana Badiuzzamon topshirigʻiga binoan Shayboniyxonga qarshi tuzilgan ittifoqqa Kandahor hokimini birlashtirish maqsadida u yerga joʻnatildi. Ammo Badiuzzamon qizining vafoti tufayli Xondamir safarni toʻxtatib, Hirotga qaytishga majbur boʻlgan va 1506 yili Shayboniyxon Hirotning zabt etishini shohidi boʻlgan hamda Xuroson markazi Hirotni topshirishdagi shartlarni ishlab chiqishda ishtirok etgan.

Sulolalar hukmronligi oʻzgargandan soʻng, Xondamir Temuriylar sulolasining tarafdori boʻlganligi bois, Hirotdan ketishga qaror qiladi va 1507 yildan to 1510 yilgacha Shimoliy Afgʻonistondagi Basht qishlogʻida ijod bilan shugʻullanadi. Hirot taxtiga Safaviylar sulolasi, uning asoschisi Shoh Ismoil (1407–1424) kelishi bilanoq, 1510 yili Xondamir Hirotga qaytib keladi. Shoh Ismoil vafotidan soʻng (1527) Hirotdan butkul yuz oʻgirib, Kandahorga, 1528 yili u yerdan Boburiylar poytaxti Agraga (Hindiston) Zahiriddin Muhammad Bobur huzuriga oʻtadi.

Xondamir Agraga kelgach, Boburning yaqin odamlari qatoridan joy oladi va 1529 yili Boburni Bengaliya va Gang daryosi sohili tomon qilgan yurishi paytida kuzatib boradi. Bobur vafotidan soʻng, uning vorisi Humoyunning (1530–1556) xizmatida boʻlib, 1534 yili u bilan birga Gvaliorda boʻladi va Gujoratga qilgan yurishida qatnashadi. Ayni vaqtda, u “Humoyunnoma” asarini yozadi va bu xizmati uchun “Amir al-muarrixin” (“Tarixchilar amiri”) unvoniga sazovor boʻladi. Xondamir 1534 yili Humoyun bilan Manduga qaytib kelayotganda vafot etadi. Uning vasiyatiga koʻra jasadi Dehlidagi qabristonga – Nizomiddin Avliyo, shoir Xusrav Dehlaviylar yoniga dafn etiladi.

Xondamirning ikki farzandi – birining ismi Amir Mahmud, ikkinchisi Sayyid Abdulxon boʻlgan. Amir Mahmud Shoh Ismoil va Shoh Taxmasp (1524–1576) hukmronlik qilgan davr tarixini yoritgan asar muallifi boʻlib, asar Muhammadxon Sharafiddin Takaliyga bagʻishlangan. Ushbu asar “Ravzat us-Safaviya” (“Safaviylar bogʻi”) da keltirilgan maʼlumotga koʻra, oʻsha davr olimlari orasida katta eʼtibor qozongan.

Xondamir butun umri davomida, taxminan oʻn uchta asar yozgan boʻlsa, bizgacha shu asarlarning sakkiztasi yetib kelgan.

Muarrixning “Maʼosir ul-muluk” (“Hamasr podshohlarning tarixi”) asari Alisher Navoiy iltimosiga koʻra va unga minnatdorchilik izhori tariqasida 1498–1499 yillarda yozilgan. Bu asar podshoh hamda qadimgi donishmandlarning xayrli ishlari haqida aytilgan hikmatnamo gaplarni oʻz ichiga oladi. Jumladan, Qayumarsdan Anushirvongacha, Odam Atodan Buzurgmehrgacha boʻlgan hamda Muhammad paygʻambar va imomlar haqida bitilgan naqllardan iborat. Soʻngra muallif Ummaviylar, Abbosiylar, Somoniylar, Gʻaznaviylar va boshqa sulolalarga tegishli hukmdorlar tarixi bilan birga Kurd podshohlari va turk xoqonlari tarixini yoritgan. Asarning oxirgi qismida Husayn Boyqaro va Alisher Navoiyga zamondosh boʻlgan hukmdorlar, olimlar va donishmandlar haqida maʼlumotlar ham berilgan.

“Xulosat ul-axbor fi bayon ul-ahvol ul-ahyor” (“Xayrli kishilar ahvolini bayon etish borasida xabarlar xulosasi”) 1498–1499 yillar orasida yozilgan boʻlib, bu asar ham Alisher Navoiyga bagʻishlangan. Unda Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy zamonida Hirot va uning atrofida olib borilgan ulkan qurilishlar, qazilgan suv inshootlari, shuningdek, oʻsha zamonda oʻtgan shoirlar, olimlar, matematiklar, astronomlar, musiqashunoslar, shifokorlar, sanʼatkorlar haqida qimmatli maʼlumotlar bor.

“Makorim ul-axloq” (“Oliyjanob xulqlar”) asari ham Alisher Navoiyga minnatdorchilik ramzi sifatida yozilgan (lekin Navoiy vafot etib, Xondamir unga kitobni taqdim etishga ulgurmagan). “Makorim ul-axloq”da Xondamir Navoiyning yuksak insoniy fazilati, olijanob axloqi, asarlari, uning tashabbusi bilan qurilgan binolar, unga zamondosh shoir, olim va fozil kishilar, shuningdek, Xurosonning oʻsha davrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, Navoiy bilan Husayn Boyqaro orasidagi munosabatlar xususida hikoya qiladi.

Xondamirning “Dastur ul-vuzaro” (“Vazirlar uchun qoʻllanma”) asari Alisher Navoiy iltimosiga muvofiq 1500 yili yozilib, Husayn Boyqaro va uning vaziri Amir Kamoliddin Mahmudga bagʻishlangan. Oradan toʻqqiz yil oʻtgach, 1509 yili asar qayta ishlangan va kengaytirilgan. Undan Sharq mamlakatlarining VII–XVI asrlardagi tarixi, jumladan, Movarounnahr va Xurosonda Temuriylar sulolasi inqiroziga qadar oʻtgan vazirlar, Chingizxonning vaziri, keyinroq moʻgʻullarning Xitoydagi noibi, xorazmlik Mahmud Yalavoch hamda uning oʻgʻli Chigʻatoyxonning Movarounnahrdagi vaziri Masʼudbek toʻgʻrisida maʼlumotlar joy olgan.

Allomaning “Nomai nomi” (“Atokli nomalar”)sida 1522 yilda kechgan voqealar bayon qilingan (Asarning “Inshoi Gʻiyosiddin” yoki “Inshoi Gʻiyosiy” degan nomi ham bor). Kitob insho ilmiga oid (stilistika, turli maktub va farmonlarni yozish qoidalari) boʻlib, Sharq mamlakatlarida oʻtgan turli tabaqadagi tarixiy shaxslarga (shohpar, amirlar, sadrlar, qozilar, shayxlar, shoirlar) doir maʼlumotlar, podshoh va xonlarning yorliq hamda farmonlaridan namunalar, ularni bitish tartiblari ham bayon etilgan. Asarning qimmati shundaki, asar baʼzi bir muhim mansablarning (parvonachi, munshiy, mustavfiy, ihtisob (muhtasib), qalantar, mubashshir, hofiz) kelib chiqishi, bunday mansab egalarining haq-huquqlari, vazifalari xususida soʻz yuritadi.

Mirxondning “Ravzat us-safo fi sirat ul-anbiyo va-l-muluk va-l-xulafo” (“Xalifalar, podshohlar, avliyolar hayotiga oid musaffolik bogʻi”) asariga Xondamir tomonidan 1522 yilda yozib tugatilgan ilova (7-jidd) va “Jugʻrofiy qoʻshimcha” qismlar mavjud. Yettinchi jild mazmunan Xondamirning “Habib us-siyar” asarining uchinchi jild uchinchi qism ikkinchi yarmi mazmuni bilan mosdir. Asarning “Jugʻrofiy qoʻshimchasi”, taxminan 1495 yili Mirxond tomonidan yozila boshlagan va 1523 yilda Xondamir uning davomini yozib tugatgan. Uning mazmuni ham “Habib us-siyar”ga kirgan matndan tashkil topgan va bu oʻrinda voqealarni “Habib us-siyar” orqali oʻrgangan maʼqulroq deb oʻylaymiz.

Xondamirning eng yirik asari “Habib us-siyar” 1520–1524 yillar mobaynida yozilgan va vazir Karimuddin Xoja Habibulloh Sovajiyga bagʻishlanib, asar nomi ham qisman shu vazir ismi bilan bogʻlangan. Asarda qadim zamonlardan to 1524 yilga qadar Sharq mamlakatlarida, xususan, Eron, Afgʻoniston, Iroq va Markaziy Osiyoda sodir boʻlgan voqealar qalamga olingan. Uning XV asrning soʻnggi va XVI asrning birinchi choragida Movarounnahr hamda Xurosonning umumiy ahvolini aks ettirgan uchinchi jild uchinchi va toʻrtinchi qismlaridagi maʼlumotlar yangiligi bilan katta ilmiy qimmatga egadir.

Xondamirning “Humoyunnoma” asari “Qonuni Humoyun” nomi bilan ham mashhur boʻlib, Hindiston podshohi Boburiy Humoyun Mirzoga bagʻishlangan va 1535 yili yozib tamomlangan. Asardagi Humoyun Boburiylar davlatida hukmronlik qilgan davrida joriy etilgan yangiliklar, ahvolini uch tabaqaga; hokimiyatni esa toʻrt idora usuliga boʻlinishi va Humoyunning meʼmorchilik faoliyati haqidagi maʼlumotlar diqqatga sazovordir.

Xondamirning qolgan beshta asarining faqatgina nomlari maʼlum, xolos. Bular: “Osor ul-muluk va-l-anbiya” (“Podshoh va paygʻambarlar haqida hikoyalar”), “Axbor ul-ahyor” (“Yaxshi insonlar haqida xabarlar”), “Muntaxabi tarixi Vassof” (“Vassof tarixidan saylanma”), “Javohir ul-axbor” (“Xabarlar gavharlari”) va “Gʻaroyib ul-asror (“Qiziqarli sirlar”) deb nomlangan asarlaridir.

Navoiy asarlaridan shu narsa maʼlumki, Xondamir “Naqiy” taxallusi bilan sheʼrlar ham bitgan, biroq uning sheʼrlar toʻplami bizgacha yetib kelmagan, lekin ayrim parchalar “Humoyunnoma”, “Makorim ul-axloq” va boshqa asarlarida qisman uchrab turadi.

Yuqorida keltirilgan maʼlumotlarga koʻra, Xondamir Markaziy Osiyo, Afgʻoniston, Hindiston tarixiga oid asarlar yaratgan va shu bilan birga jahon madaniyati xazinasiga munosib hissa qoʻsha olgan.


“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.


Историк Хондамир из Герата (полное имя Гиязиддин Мухаммад ибн Ходжа Хумамуддин ибн Ходжа Джалалуддин Мухаммад ибн Бурхануддин) — один из ученых, вступивших в развитие науки своими трудами в начале XVI века. О его жизни и творчестве почти нет сведений, кроме сведений, написанных его произведениями и современниками.

Со стороны матери он был внуком известного историка Мирханда, автора «Равзат ус-Сафо» («Сад мира»). Его отец Ходжа Хумамуддин Мухаммад ибн Ходжа Джалалуддин Мухаммад ибн Ходжа Бурхануддин Мухаммад Шерази был одним из интеллектуалов своего времени и был министром султана Махмуда Мирзы Темури (который правил Хисари Шодманом и Бадахшаном).

Предполагается, что Хондамир родился в городе Герат между 1473 и 1476 годами и получил там же образование. Он историк, который освоил историю, литературу и эссе и заслужил репутацию великого ученого своего времени.

Большой вклад в становление Хондамира как ученого внес поэт-просветитель Мир Алишер Навои, позволивший будущему ученому пользоваться своей богатейшей библиотекой и одновременно руководивший его научной работой.

Из сведений, данных историком о себе, известно, что он попал в руки Навои в юном возрасте, сначала работал библиотекарем, а позже заведующим в его библиотеке.

После смерти Алишера Навои Хондамир попал в водоворот политических событий в Хорасане и сначала служил во дворце Бадиуззамон Мирзы, старшего сына султана Хусейна Бойгаро из Балха. В это же время Хондамир присоединился к группе послов, присланной Бадиуззамоном, чтобы склонить правителя Кундуза Хисравшаха принять участие в обороне Хорасана от ожидаемого нападения войска Шайбани-хана (1500-1510 гг.), и он лично выполнил специальное задание Бадиуззамона. В этот период ему было присвоено звание «Садр». Через некоторое время Хондамира снова отправили туда, чтобы он присоединился к правителю Кандагара к союзу, образованному против Шайбани-хана по приказу Бадиуззамона. Однако из-за смерти дочери Бадиуззамана Хондамир был вынужден прекратить поход и вернуться в Герат.В 1506 году Шайбани-хан стал свидетелем завоевания Герата и участвовал в разработке условий для переноса Герата, центра Хорасана.

После смены династий Хондамир решил покинуть Герат, поскольку был сторонником династии Тимуридов, и с 1507 по 1510 год работал в селении Башт на севере Афганистана. Хондамир вернулся в Герат в 1510 году, как только на престол Герата взошла династия Сефевидов, ее основатель Шах Исмаил (1407-1424). После смерти шаха Исмаила (1527 г.) он совсем отвернулся от Герата и отправился в Кандагар, а в 1528 г. отправился в Агру (Индия), столицу Бабуридов, к Захириддину Мухаммаду Бабуру.

Когда Хондамир пришел в Агру,Стал одним из ближайших соратников Бабура и сопровождал Бабура в 1529 году во время его похода в сторону Бенгалии и побережья Ганга. После смерти Бабура он находился на службе у своего преемника Хумаюна (1530–1556), был с ним в Гвалиоре в 1534 году и участвовал в его походе на Гуджарат. В это же время он написал труд «Хумаюннама» и за эту службу был удостоен звания амир ал-муаррихин («Эмир историков»). Хондамир умер в 1534 году, возвращаясь в Манду с Хумаюном. Согласно его завещанию, его тело будет погребено на кладбище в Дели — рядом с Низамуддином Авлией, поэтом Хусравом Дехлавиларом.

У Хондамира было двое детей — одного звали Амир Махмуд, другого — Сайид Абдул Хан. Амир Махмуд является автором труда, охватывающего историю правления шаха Исмаила и шаха Тахмаспа (1524–1576), посвященного Мухаммад-хану Шарафуддину Такали. Согласно сведениям, приведенным в «Равзат ус-Сафавия» («Сад Сефевидов»), это произведение привлекло большое внимание ученых того времени.

Хондамир за свою жизнь написал около тринадцати произведений, восемь из которых дошли до нас.

Труд историка «Маосир ул-мулук» («История царей Хамасра») был написан в 1498-1499 годах по просьбе Алишера Навои и в знак благодарности ему. В этом произведении собраны мудрые изречения о добрых делах царя и древних мудрецов. В частности, он состоит из повествований от Каюмарса до Ануширвана, от Адама до Бузургмехра, а также о Пророке Мухаммеде и имамах. Затем автор освещает историю курдских царей и тюркских ханов, а также историю правителей, принадлежащих к династиям Уммавитов, Аббасидов, Саманидов, Газневидов и других. В последней части работы также даются сведения о правителях, ученых и мудрецах, которые были современниками Хусейна Бойгаро и Алишера Навои.

«Хуласат ул-ахбар фи баян ул-ахвал ул-ахёр» («Сводка известий о состоянии добрых людей») написана между 1498 и 1499 годами, и это произведение также посвящено Алишеру Навои. В нем собраны ценные сведения об огромных сооружениях, вырытых водоемах, поэтах, ученых, математиках, астрономах, музыковедах, врачах, художниках, ушедших из жизни в Герате и его окрестностях во времена Хусейна Бойгаро и Алишера Навои.

Произведение «Макорим ул-ахлак» («Благородные нравы») также было написано в знак благодарности Алишеру Навои (но Навои умер, и Хондамир не успел подарить ему книгу). В «Макорим уль-Ахлак» Хондамира Навои рассказывается о высоких человеческих качествах, благородных нравах, произведениях, построенных по его инициативе зданиях, современных ему поэтах, ученых и добродетельных людях, а также общественно-политическом положении Хорасана того времени, взаимоотношениях между Навои и Хусейн Бойкара рассказывают историю.Произведение Хондамира «Дастур ул-вузаро» («Путеводитель для министров») было написано в 1500 году по просьбе Алишера Навои и посвящено Хусейну Бойгаро и его министру Амиру Камолиддину Махмуду. Девять лет спустя, в 1509 году, работа была переработана и дополнена. Она содержит сведения об истории стран Востока в VII-XVI вв., в том числе о министрах, прошедших в Мовароуннахре и Хорасане до кризиса династии Тимуридов, министре Чингисхана, впоследствии монгольском наместнике в Китае, Махмуде Ялавоче из Хорезма и министр его сына Чигатай-хана в Мовароуннахре Масудбек.

События 1522 года описаны в «Номаи номи» («Атокли номалар») Алломы (произведение также называется «Иншой Гиёсиддин» или «Иншой Гиёси»). Книга о науке сочинений (стилистика, правила написания различных грамот и указов), сведения об исторических деятелях различных сословий в восточных странах (шопарах, эмирах, садрах, судьях, шейхах, поэтах), примеры ярлыков и указов также указаны короли и ханы и процедуры их уничтожения. Ценность работы в том, что в ней рассказывается о происхождении некоторых важных должностей (парваначи, мунши, мустауфи, ихтисаб (мухтасиб), калантар, мубашшир, хафиз), правах и обязанностях обладателей таких должностей.

Дополнение к сочинению Миркханда «Равзат ус-сафо фи сират ул-анбийо ва-л-мулук ва-л-хулафо» («Сад чистоты о жизни халифов, царей, святых»), написанному Хондамиром в 1522 г. (7-й том) и «Есть дополнительные «географические» разделы. Содержание седьмого тома соответствует содержанию второй половины третьей части третьего тома Хондамира «Хабиб ус-сияр». «Географическое приложение» сочинения было начато Мирхондом около 1495 г., а Хондамир закончил писать его продолжение в 1523 г. Его содержание также состоит из текста, включенного в «Хабиб ус-сияр», и мы считаем, что лучше изучать события через «Хабиб ус-сияр».

Величайшее произведение Хондамира «Хабиб ус-сияр» было написано в 1520-1524 годах и посвящено министру Каримуддину Ходже Хабибулле Соваджи, и название произведения отчасти связано с именем этого министра. В произведении события, происходившие в восточных странах, особенно в Иране, Афганистане, Ираке и Средней Азии, с древнейших времен до 1524 года. Его третий том, отражающий общее положение Мовароуннахра и Хорасана в последней четверти XV и первой четверти XVI века, имеет большую научную ценность благодаря новизне сведений, содержащихся в третьей и четвертой частях.

Произведение Хондамира «Хумаюннома», также известное как «Кунуни Хумаюн», посвящено царю Индии Бабури Хумаюн Мирзе и было завершено в 1535 году. В работе новшества, введенные во время правления Хумаюна в государстве Бабура, разделены на три класса;примечательны сведения о разделении власти на четыре ведомства и архитектурной деятельности Хумаюна.

Известны только названия остальных пяти произведений Хондамира. Это: «Осор ул-мулук ва-л-анбия» («Рассказы о царе и пророках»), «Ахбар ул-ахйор» («Известия о добрых людях»), «Мунтахаби тарихи Вассаф» («Выборки из история Вассафа»). , «Джавахир ул-ахбар» («Жемчужины посланий») и «Гараиб ул-асрор» («Интересные тайны»).

Из произведений Навои известно, что Хондамир также писал стихи под псевдонимом «Наки», но сборник его стихов до нас не дошел, но некоторые фрагменты частично встречаются в «Хумаюннаме», «Макорим ул-Ахлак» и других произведениях.

Согласно приведенной выше информации, Хондамир создал произведения, связанные с историей Средней Азии, Афганистана и Индии, и в то же время смог внести достойный вклад в сокровищницу мировой культуры.

Взято из книги «Духовные звезды» (Издательство «Общественное наследие» имени Абдуллы Кадири, Ташкент, 1999 г.).

Если вам понравилась статья, поделитесь ею с друзьями в социальных сетях.
Sirlar.uz

;-) :| :x :twisted: :smile: :shock: :sad: :roll: :razz: :oops: :o :mrgreen: :lol: :idea: :grin: :evil: :cry: :cool: :arrow: :???: :?: :!: