I
Londonda 1920-yili qish payti Pikadelli ko‘chasini kesib o‘tgan bir chorrahada yaxshi kiyingan o‘rta yoshli ikki kishi bir zum to‘xtashdi. Ular hozirgina qimmatbaho bir restorandan chiqqan edilar. U yerda ikkovlari kechki ovqatdan so‘ng sharobxo‘rlik qilishgan, Dryurilen teatrining artistkalari bilan hazillashib valaqlashgandilar.
Endi yerda harakatsiz yotgan, tepasiga odamlar yig‘ila boshlagan eski kiyimli yigirma besh yoshlardagi yigit ularning e’tiborini tortdi.
— Stilton! – Semiz jentelmen o‘zining baland bo‘yli oshnasi yerda yotgan odamga sinchiklab qarayotganini ko‘rib, jirkanish bilan uning yengidan tortqiladi. — Rostini aytsam, shu o‘laksa odam shuncha o‘ralashishga arzimaydi. U mast yoki o‘lgan.
— Men ochman… ham tirikman, — g‘o‘ldiradi u bechora badbaxt va nimanidir o‘ylab qolgan Stiltonga ko‘z tashlamoqchi bo‘lib sal o‘rnidan ko‘tarildi. — Hushdan ketib, yiqilibman, shekilli.
— Reymar! – dedi Stilton. — Rosa hazilbop voqea bu. Menda bir qiziq fikr tug‘ildi. Bir xil ermaklar jonimga tegdi. Faqat bir yo‘l: odamlarni o‘yinchoq qiladigan hazil – eng yaxshi hazil.
Bu so‘zlar shu qadar sekin aytildiki, hozirgina yerda yotgan, endi esa panjaraga suyanib turgan odam bularni eshitmadi.
Hamma narsaga loqayd qaraydigan Reymar ensasi qotib, yelkalarini qisdi, Stilton bilan xayrlashib, tunni o‘tkazish uchun o‘rgangan klubiga qarab yo‘l oldi. Stilton esa odamlarning tahsini ostida va polismenning yordami bilan holsiz odamni keb (bitta derazali usti yopiq arava)ga o‘tqazdi.
Fayton Gay ko‘chasidagi karvonsaroyli restoranga qarab ketdi. Daydining oti Jon Iv ekan. Irlandiyadan Londonga xizmatmi, ishmi izlab kelibdi. Iv yetimlikda bir o‘rmonchining xonadonida tarbiyalanibdi. Boshlang‘ich maktabdan keyin hech qanday ma’lumot olmabdi. Iv 15 yoshga kirganda, tarbiyachisi vafot etibdi. O‘rmonchining katta bolalari kimi Amerikaga, kimi Janubiy Uelsga, kimi Ovro‘poga ketib qolishibdi, shundan keyin Iv ham bir fermerning qo‘lida ishlay boshlabdi. So‘ngra shaxtyor (ko‘mir qazuvchi), dengizchi, qovoqxona xizmatchisi kabi ishlarning tuzini totishga to‘g‘ri kelibdi, 22 yoshida o‘pkasi shamollab, qattiq kasallanibdi, kasalxonadan chiqqach, Londonga kelib, baxtini sinab ko‘rishga ahd qilibdi. Ammo raqobat va ishsizlik tufayli tezda ish topish oson emasligini ko‘ribdi. U istirohat bog‘lari, bandargohlarda tunar, kundan kunga ko‘proq och qolardi, natijada ozib-to‘zib, ramaqijon bo‘lib ketibdi. Sitidagi savdo omborlarining boshlig‘i Stilton uni yuqorida ko‘rganimizday ko‘tarib olgandi.
40 yoshli Stilton shu paytgacha qo‘noq va ovqat tashvishini bilmaydigan, pulga nima qilish mumkin bo‘lsa, o‘shaning hammasini qilib yurgan bo‘ydoq kishi edi. U 20 million funtlik mol-mulk egasi edi. Uning Iv uchun o‘ylab topgan maynavozchilik hazili juda arzimagan bir ish edi, ammo Stilton o‘z ixtirosi bilan g‘ururlanardi, chunki o‘zini juda katta tasavvur qobiliyatiga ega va mug‘ombirona o‘y-xayollar ustasi deb bilishni yoqtirardi.
Iv ozroq musallas ichib, ishtaha bilan ul-bul yeb olgach, Stilton xayolida o‘zi to‘qigan tarixni gapirib berdi.
— Sizga bir taklifim bor, aytsam, shu ondayoq ko‘zingiz chaqnab ketadi. Diqqat bilan eshiting: men sizga o‘n funt beraman, shart shuki, siz ertagayoq markaziy ko‘chalarning biridan bir xonani ijaraga olasiz. Derazasi ko‘chaga qaragan, o‘zi ikkinchi qavatda bo‘lsin.
Har kuni kechqurun roppa-rosa soat beshdan kechasi o‘n ikkigacha har doim bitta deraza tokchasida yashil qalpoqli chiroq yoqilgan bo‘lishi kerak. Chiroq belgilangan muddatda yonib turarkan, siz soat beshdan o‘n ikkigacha uydan chiqmaysiz, hech kimni uyga kiritmaysiz, hech kim bilan gaplashmaysiz. Bir so‘z bilan aytganda, qiyinmas. Agar rozi bo‘lsangiz, men sizga har oyda o‘n funtdan yuborib turaman. Sizga kimligimni aytmayman.
Iv dahshatli darajada hayratga tushdi.
— Agar hazillashmayotgan bo‘lsangiz, — deb javob berdi u, — hatto men o‘z nomimni unutishga ham tayyorman. Ammo, mumkin bo‘lsa, ayting-chi, mening bunday tinch hayotim qancha davom etadi?
— Bunisi noma’lum. Ehtimol, bir yil, balki, umr bo‘yi davom etar.
— Yanayam yaxshi. Ammo so‘raganim uchun aybga qo‘shmang – bu yashil illyuminatsiya (charog‘bonlik) sizga nima uchun zarur bo‘lib qoldi?
— Sir! – deb javob berdi Stilton. — Buyuk sir! Chiroq siz hech qachon tushunib yetmaydigan odamlar va ishlar uchun ishora bo‘lib xizmat qiladi.
— Tushundim. To‘g‘rirog‘i, hech narsaga tushunmadim. Yaxshi: pulni cho‘zing va bilib qo‘ying: ertagayoq siz ma’lum qilgan manzilda Jon Iv chiroq bilan derazani yoritib qo‘yadi!
Shu tariqa g‘alati bitim tuzildi, so‘ngra daydi bilan millioner bir-birlaridan mamnun holda xayrlashdilar.
Xayrlashayotganda Stilton shunday dedi:
— Yo‘qlab olinadigan xatga mana bunday: «3-33-6» deb yozing. Yana bir narsani yodingizda tuting, balki bir oydan keyin, balki bir yildan keyin, qachonligi noma’lum, qisqasi, hech kutilmaganda sizni ziyorat qilgani odamlar kelishadi va sizni boy qilib yuborishadi. Bu nima uchun va qanday bo‘lishini sizga izohlashga haqqim yo‘q. Ammo bu voqea, albatta, sodir bo‘ladi…
Iv Stiltonni olib ketayotgan faytonga qarab:
— Jin ursin, — deb ming‘illab qo‘ydi va xayolga botgancha qo‘lidagi o‘n funtlik pulni aylantirib ko‘rdi. — Yo bu odam aqldan ozdi, yoki men o‘ta baxtli odamlardanman! Bor-yo‘g‘i kuniga yarim litr kerosin yoqib bitkazishim uchun shuncha marhamat ato qilsa-ya!
Ertasiga River ko‘chasidagi 52-uyning ikkinchi qavatidagi bir deraza mayingina yashil yog‘du tarata boshladi. Chiroq derazaning kesakisiga taqab qo‘yilgandi.
Qarshidagi uyning yo‘lkasida ikki yo‘lovchi birmuncha vaqt yashil derazaga qarab turishdi, keyin Stilton shunday dedi:
— Mana, ko‘rdingizmi, azizim Reymar, zerikkan paytlaringizda shu yerga keling va jilmayib qo‘ying. Deraza ortida, anov uyda bir ahmoq o‘tiribdi. Arzon garovga sotib olingan, haqini bo‘lib-bo‘lib bersa bo‘ladigan, uzoq vaqtgacha shu holda tutib turishing mumkin bo‘lgan bir ahmoq. Zerikkanidan bora-bora mayxo‘r bo‘lib ketadi yoki aqldan ozadi… Lekin o‘zi bilmagan narsasini kutib yashaydi. Ana o‘zi, qara!
Chindan ham, derazaga manglayini bosib turgan odamning qora sharpasi yarim qorong‘i ko‘chaga qarab turardi, xuddiki: «Kim u yerda? Nima qilaman kutib? Kim kelarkin» deb so‘rayotganga o‘xshardi.
— Ammo siz ham axmoqqinasiz, azizim, — dedi Reymar, oshnasini qo‘ltiqlab avtomobil tomonga tortib ketarkan. —Bu hazilning nima qizig‘i bor?
—O‘yinchoq… tirik odamdan o‘yinchoq, — dedi Stilton, — eng mazali taom bu!
II
1928-yilda Londonning chekka dahalaridan birida joylashgan kambag‘allar kasalxonasi birdan dahshatli oh-vohlar bilan to‘ldi: hozirgina keltirilgan qari chol, yuzlari ozib-to‘zib ketgan, iflos va yomon kiyingan bir odam qattiq og‘riqqa chidayolmay dod-voy solardi. U qorong‘i bir buzuqxonaning qora zinapoyasida qoqilib ketib, oyog‘i sinibdi.
Sho‘rlikni ko‘rikdan o‘tkazarkan, to‘qimalarda darhol boshlangan shamollash jarayonini ko‘rgan jarroh uni operatsiya qilish kerak, degan xulosaga keldi. Operatsiya muvaffaqiyatli o‘tdi, cholni o‘ringa olib kelib yotqizishdi. U tezda uyquga ketdi, uyg‘onganda esa oldida o‘zini o‘ng oyoqdan mahrum qilgan o‘sha jarroh o‘tirganini ko‘rdi.
—Uchrashgan joyimizni qarang-a! – dedi doktor, ko‘z qarashlari ma’yus novcha kishi, jiddiy bir ohangda. — Meni taniyapsizmi, mister Stilton: Men — Jon Ivman, siz menga har kuni yoniq turgan yashil chiroq yonida navbatchilik qilishni topshirgandingiz. Men sizni bir ko‘rishda tanidim.
—Qanday bema’nilik! — g‘o‘ldiradi Stilton unga tikilib. — Nima bo‘ldi o‘zi? Shunday ham bo‘ladimi hech?
— Ha. Sizning hayot tarzingizni nima o‘zgartirib yubordi, hammasini gapirib bering.
— Men xonavayron bo‘ldim… ustma-ust katta-katta yutqaziqlar… birjada vahima bo‘lib ketdi… Mana gadoyga aylanganimga uch yil bo‘ldi. Siz-chi? Siz qanday yashadingiz?
— Men chiroqni bir necha yilgacha yoqib yurdim, — jilmaydi Iv, — oldiniga zerikkanimdan o‘qishga tutindim, bora-bora kitob o‘qishga shunchalik qattiq qiziqib ketdimki, qo‘limga nimaki tushsa, qirib o‘qidim. Bir kuni, o‘sha o‘zim yashagan uyning tokchasida yotgan eski anatomiya kitobini ochib o‘qidim-u, hayratga tushdim. Mening oldimda inson vujudining bir-biridan qiziqarli sirlar mamlakati kashf bo‘ldi. Men xuddi mast odamlarday, butun tun bo‘yi shu kitobga qadalib o‘tirdim. Ertalab esa kutubxonaga jo‘nadim: «Doktor bo‘lish uchun nimalarni bilish kerak?» — deb so‘radim. Meni masxara qilganday: «Matematika, geometriya, botanika, zoologiya, morfologiya, kimyo, biologiya, farmakologiya, lotin tili va hokazolarni o‘rganing», — deb javob qaytarishdi. Ammo men qaysarlik bilan surishtiraverdim va hammasini o‘zim uchun xotiramga qayd qilib qo‘ydim.
O‘sha paytlarda men ikki yildan beri yashil chiroqni yoqib qo‘yayotgan edim, bir kuni esa, kechga qarab qaytayotganda (men endi oldingiday hech qayoqqa chiqmasdan 7 soat uyda o‘tirishim shart emas, deb hisoblardim), boshiga silindr kiygan bir kishini ko‘rib qoldim, u mening yashil chirog‘imga achinibmi, jirkanibmi qarar edi.
«Iv – antiqa bir ahmoq!» — deb g‘o‘ldiradi o‘sha odam meni payqamay. — U va’da qilingan g‘aroyib narsalarni kutyapti… ha, u loaqal nimadandir umidvor, men bo‘lsam… men deyarli xonavayron bo‘ldim!» Shunday deb valdiragan odam siz edingiz. Siz yana: «Ahmoqona hazil. Pulni yelga sovurmasam bo‘larkan» — deb qo‘ydingiz.
Men hech nimaga qaramay o‘qish, o‘qish va yana o‘qish uchun yetarlicha kitoblar sotib olgan edim. O‘shanda men sizni urib tashlashimga sal qoldi, ammo sizning masxara qilishga qaratilgan saxovatingiz tufayli ma’lumotli odam bo‘lganimning xotirini qildim…
— Keyin-chi?
— Keyin? Yaxshi bo‘ldi. Agar odamda istak kuchli bo‘lsa, u amalga oshishi hech gap emas ekan. Men bilan bir xonada bir talaba yigit yashardi. U menga hamdam-hamnafas bo‘ldi va menga har taraflama yordam berib turdi, bir yildan keyin tibbiyot kollejiga kirish uchun imtihon topshirdim. Ko‘rib turibsiz, qobiliyatli odam ekanman…
O‘rtaga jimlik cho‘kdi.
— Men ko‘pdan derazangiz oldiga kelmay qo‘ygandim, — deb tan oldi Ivning hikoyasidan larzaga tushgan Stilton, — ko‘pdan buyon… anchadan beri. Ammo, nazarimda, endi u yerda tun qorong‘iligiga yog‘du taratuvchi yashil chiroq hamon yonib turgandek… Meni kechiring.
Iv cho‘ntak soatini chiqardi.
— Soat o‘n. Ayni uxlaydigan paytingiz, — dedi u. — Taxminan uch haftalardan keyin kasalxonadan ketishingiz mumkin. O‘shanda menga qo‘ng‘iroq qiling, — ehtimol, men sizga ambulatoriyamizdan biron ish topib berarman: kelgan-ketgan kasallarning ismi-shariflarini daftarga qayd qilib o‘tirarsiz. Qorong‘i zinalardan tushayotganda esa, hech bo‘lmasa bir gugurt yoqing…
Ruschadan Miraziz A’zam tarjimasi
Muallif: Aleksandr Stepanovich Grin
я
Зимой 1920 года в Лондоне двое хорошо одетых мужчин средних лет остановились на мгновение на перекрестке, пересекающем улицу Пикадилли. Они только что вышли из дорогого ресторана. Там они оба пили вино после ужина и шутили с артистами театра «Дрюрилен».
Теперь их внимание привлек двадцатипятилетний мужчина в старой одежде, который неподвижно лежал на земле, а вокруг него начал собираться народ.
«Стилтон!» — Толстый джентльмен, увидев, как его высокий друг внимательно разглядывает лежащего на земле человека, брезгливо дергает за рукав. «Честно говоря, с таким мужчиной не стоит тусоваться». Он пьян или мертв.
— Я голоден… и я жив, — пробормотал он, вставая и глядя на Стилтона, который о чем-то думал. — Кажется, я потерял сознание и упал.
— Реймар! — сказал Стилтон. — Роза, это забавная история. У меня была интересная идея. Те же игры коснулись моей души. Есть только один способ: шутка, высмеивающая людей, — лучшая шутка.
Эти слова были сказаны так тихо, что человек, который только что лежал на земле и теперь прислонился к забору, не слышал их.
Равнодушный ко всему Реймар выпрямил шею, пожал плечами, попрощался со Стилтоном и направился в клуб, в котором научился ночевать. И Стилтон под аплодисменты народа и с помощью полицейского посадил слабака в кэб (закрытый вагон с одним окном).
Вагон направился к ресторану «Караван-сарай» на улице Гая. Папина лошадь — Джон Ив. Он приехал из Ирландии в Лондон в поисках работы. Ив вырос сиротой в доме лесника. Никакого образования после начальной школы он не получил. Когда Иву было 15 лет, его наставник умер. Как и старшие дети лесника, кто-то уехал в Америку, кто-то в Южный Уэльс, кто-то в Европу, после чего я стал работать на фермера. Потом ему пришлось вкусить соль работы шахтером (угольщиком), матросом, тыквенным рабочим.В 22 года он простудился и тяжело заболел.После выхода из госпиталя решил приехать в Лондон и попытать счастья. Но он видел, что быстро найти работу непросто из-за конкуренции и безработицы. Он ночевал в парках развлечений и гаванях, с каждым днем становился все более и более голодным, в результате он истощался и истощался. Стилтон, начальник городских складов, нес его, как мы видели выше.
До сих пор 40-летний Стилтон был холостым человеком, который не знал ни о гостях, ни о еде, и делал все, что мог, за деньги. Он был владельцем имущества стоимостью 20 миллионов фунтов стерлингов. Розыгрыш, который он придумал для Ива, был небольшим подвигом, но Стилтон гордился своим изобретением, так как ему нравилось думать о себе как о человеке с богатым воображением и, возможно, о фокуснике.
Ив выпил мусалы,Поев с аппетитом, Стилтон рассказал историю, которую он соткал в своей голове.
— У меня есть к вам предложение, если я вам скажу, у вас сразу загорятся глаза. Слушайте внимательно: я дам вам десять фунтов при условии, что завтра вы снимете комнату на одной из центральных улиц. Окно выходит на улицу, пусть будет на втором этаже.
Каждый вечер ровно с пяти часов до двенадцати часов ночи на одном подоконнике обязательно должна гореть лампочка с зеленым колпаком. Пока лампа горит указанное время, вы не выходите из дома с пяти до двенадцати часов, никого не пускаете в дом, ни с кем не разговариваете. Короче, это не сложно. Если вы согласны, я буду присылать вам десять фунтов в месяц. Я не скажу тебе, кто я.
Ив был в ужасе.
— Если ты не шутишь, — ответил он, — я даже готов забыть свое имя. Но скажи мне, если можешь, сколько продлится моя мирная жизнь?
— Неизвестно. Может год, может всю жизнь.
— Это все еще хорошо. Но не обессудьте, что я спрашиваю — зачем вам эта зеленая подсветка?
— Секрет! – ответил Стилтон. — Великий секрет! Лампа служит подсказкой к людям и вещам, которых вы никогда не поймете.
— Я понимаю. Вернее, я ничего не понял. Хорошо: протяни деньги и узнай: уже на следующий день по указанному вами адресу Джон Ив осветит окно лампой!
Таким образом была заключена странная сделка, после чего дедушка и миллионер благополучно расстались друг с другом.
На прощание Стильтон сказал:
— Напишите «3-33-6» на письме, которое нужно отправить. Запомните еще одно, может быть, через месяц, может быть, через год, вы не знаете, когда, короче говоря, люди придут к вам в гости неожиданно и прогонят вас богатым. Я не имею права объяснять вам, почему и как это происходит. Но это событие обязательно произойдет…
Глядя на карету с Ивом Стилтоном:
— Черт возьми, — пробормотал он, задумавшись, перебирая в руке десятифунтовую банкноту. «Либо этот человек сумасшедший, либо я один из счастливчиков!» Если бы я только мог сжигать пол-литра керосина в день!
На следующий день из окна второго этажа дома 52 по Ривер-стрит начал лить светло-зеленый дождь. Лампа была прикреплена к окну.
На тротуаре дома напротив оба пассажира некоторое время стояли, глядя в зеленое окно, а потом Стильтон сказал:
«Видишь ли, мой дорогой Реймар, приходи сюда, когда тебе скучно, и улыбайся». За окном, в таком-то доме, сидит дурак. Дешевая пешка, кусок дерьма, который можно оставить надолго.От скуки он становится все более счастливым или сходит с ума… Но живет ожиданием того, чего не знает. Смотреть!
Действительно, черный призрак человека, прижатого к окну, смотрел в полутемную улицу, как бы говоря: «Кто там?» Что мне делать во время ожидания? — Кто идет? — как будто спрашивал он.
— Но и ты дурак, мой милый, — сказал Реймар, беря своего друга за руку и ведя его к машине. — В чем смысл этой шутки?
«Игрушка… игрушка от живого человека, — сказал Стильтон, — самая вкусная еда!»
II
В 1928 году больница для бедных, расположенная в одном из пригородов Лондона, вдруг наполнилась страшными стонами: только что доставленный старик с изможденным лицом, грязный и плохо одетый, выл в невыносимая боль.. Он споткнулся о черную лестницу темного публичного дома и сломал ногу.
Изучив солевой раствор, хирург, увидев начавшийся сразу холодный процесс в тканях, пришел к выводу, что его надо оперировать. Операция прошла успешно, старика уложили в постель. Он быстро заснул, а когда очнулся, то увидел сидящего перед собой того самого хирурга, который потерял правую ногу.
— Посмотрите на место, где мы встретились! — сказал доктор, маленький человек с грустными глазами, серьезным тоном. — Вы меня знаете, мистер Стилтон? Меня зовут Джон Ив, и вы каждый день ставите меня на дежурство при зеленом свете. Я узнал тебя с первого взгляда.
— Какая чепуха! — пробормотал Стилтон, глядя на него. «Что случилось?» Будет ли это так?
— Да. Расскажите, что изменило ваш образ жизни.
— Я был опустошен… большие убытки один за другим… фондовый рынок запаниковал… Прошло три года с тех пор, как я стал нищим. как насчет тебя как ты жил
«Несколько лет я держал свет включенным, — улыбается Ив, — но перестал читать, потому что мне было скучно, постепенно я настолько увлекся чтением, что читал все, что попадалось под руку». Однажды я открыл и прочитал старую книгу по анатомии, лежавшую на полке дома, где я жил, и был поражен. Передо мной открылась страна интересных тайн человеческого тела. Как пьяный, я всю ночь был приклеен к этой книге. Утром пошла в библиотеку: «Что нужно знать, чтобы стать врачом?» Я попросил. Словно издеваясь надо мной, они ответили: «Изучайте математику, геометрию, ботанику, зоологию, морфологию, химию, биологию, фармакологию, латынь и т. д.». Но я упорно продолжал расспрашивать и записывал все это в памяти.
На тот момент я уже два года бегал на зеленый свет, и однажды, на обратном пути вечером (думал, что уже не надо сидеть дома по 7 часов, не выходя на улицу, как раньше),Я увидел человека в цилиндре, он смотрел на мой зеленый свет с жалостью или отвращением.
«Ив — старый дурак!» — пробормотал мужчина, не замечая меня. «Он ждет чудесных вещей, которые были обещаны… да, он на что-то надеется, а я… я почти опустошен!» Ты был тем, кто сказал это. Вы снова говорите: «Глупая шутка». Хотел бы я не тратить деньги впустую».
Я купил достаточно книг, чтобы читать, читать и снова читать, несмотря ни на что. Я чуть не ударил тебя тогда, но твоя щедрость в поддразниваниях заставила меня вспомнить, что я образованный человек…
— А позже?
«Затем?» Это было хорошо. Если у человека есть сильное желание, можно не сомневаться, что оно сбудется. В одной комнате со мной жил молодой студент. Он сочувствовал мне и всячески помогал, и через год я сдал экзамен для поступления в медицинский колледж. Видите ли, я талантливый человек…
Наступила тишина.
— Давно я не подходил к твоему окну, — признался Стилтон, потрясенный рассказом Ива, — давно… давно. Но мне кажется, что во мраке ночи все еще горит зеленый свет… Прости меня.
Ив достал карманные часы.
— Сейчас десять часов. — Тебе пора спать, — сказал он. — Вы можете покинуть больницу примерно через три недели. Тогда позвоните мне, может быть, я найду вам какую-нибудь работу в нашей поликлинике: вы будете записывать в блокнот имена пациентов, которые приходят и уходят. А спускаясь по темной лестнице, хоть спичку зажги…
Перевод с русского Миразиза Азама
Автор: Александр Степанович Грин