Amir Temur ibn amir Taragʻay 1336 yil 8 aprelda Kesh (Shahrisabz) viloyatining Xoʻja Ilgʻor qishlogʻida dunyoga kelgan. Uning otasi amir Muhammad Taragʻay barlos ulusiga mansub beklardan, bahodir jangchi, ulamoyu fuzaloga ixlosmand, ilm ahliga homiy va ishtiyoqmand kishi boʻlgan.
Amir Temurning yoshligi haqida maʼlumotlar kam uchrasa-da, ayrim manbalarga qaraganda, u yoshligida xat-savod chiqarib, oʻz davrining tibbiyot, riyoziyot, falakiyot, meʼmorchilik va tarix ilmlarini oʻrgangan. Amir Temur bilan suhbatlashish sharafiga muyassar boʻlgan buyuk arab faylasufi Ibn Xaldun jahongir turk, arab, fors xalqlari tarixini, diniy, dunyoviy va falsafiy bilimlarning murakkab jihatlarigacha yaxshi oʻzlashtirganini taʼkidlaydi.
Amir Temur siyosat maydoniga kirib kelgan paytda, Movarounnahr moʻgʻullar istibdodi ostida boʻlib, Chingizxon va Botuxon bosib oʻtgan shahar va qishloqlar vayronaga aylangan, suv inshootlari buzib tashlangan yoki ishga yaroqsiz holga keltirilgan, Chingizxon Movarounnahrni oʻzining ikkinchi oʻgʻli Chigʻatoyxonga suyurgʻol sifatida inʼom qilgan edi.
Amir Temurning hayoti va faoliyatida ikki davr yaqqol koʻzga tashlanadi. Birinchi davri (1360–1385) Movarounnahrni moʻgʻul xonligidan ozod qilib, yagona markazlashgan davlat tuzish, oʻzaro urushlarga barham berish. Ikkinchi davri (1386–1405) esa ikki yillik, uch yillik, besh yillik, deb ataluvchi boshqa mamlakatlarga yurishlari bilan xarakterlanadi.
1360 yillardan boshlab Amir Temur Movarounnahrdagi ichki nizo, urushlarda ishtirok eta boshladi va Moʻgʻuliston hukmdori Tugʻluq Temurxon, uning oʻgʻli Ilyosxoʻjaga qarshi kurashlardan soʻng, Amir Husayn ustidan gʻalaba qozongach, 1370 yilda Movarounnahr taxtining haqiqiy sohibi boʻldi va Samarqandni hokimiyat poytaxti etib belgiladi.
Amir Temur taxtga oʻtirgach, Chigʻatoy ulusining barcha yerlariga oʻzini voris deb bildi va Sirdaryoning quyi havzasidagi yerlarni, Toshkent viloyatini, Fargʻona vodiysini, Xorazmni oʻz hukmronligi ostiga kiritdi. Natijada, Movarounnahr va Xurosonda yirik markazlashgan davlat vujudga keldi. Sohibqiron soʻnggi yillarda Eron, Iroq, Kavkazorti mamlakatlari, Hindiston, Oltin Oʻrda va Turkiya bilan boʻlgan janglarda gʻolib chiqib, saltanat hududini sharqda Xitoy devoriga qadar, gʻarbda – Oʻrta yer dengiziga, janubda esa Hindiston chegaralariga qadar kengaytirdi.
Temur faoliyatida muayyan siyosiy yoʻl – mayda feodal hukmronligini tugatish, muhim xalkaro karvon yoʻllarida ustunlik qilib turgan Oltin Oʻrda, Eron va boshqa mamlakatlarning raqobatini yengib, Movarounnahrning siyosiy-iqtisodiy quvvatini taʼminlay oladigan markazlashgan davlat tashkil etish edi. Amir Temur avvalambor mamlakatda davlat tizimini mustahkamlash, boshqarishdagi tartib-intizom, qonunchilikni kuchaytirish, savdo-sotiq, hunarmandchilikni kengaytirishga imkoniyat yaratish, soliqlarni tartibga solish, mamlakat himoyasini taʼminlash yoʻlida qoʻshinning qudratini oshirish kabilarga katta eʼtibor berdi.
Amir Temurning har bir harbiy yurishiga turtki boʻlarlik sabab bor edi. Bu sabablar – oʻz davlatining chegaralarini mustahkamlash, tashqi dushmanlardan himoyalanish, karvon yoʻllarini turli yoʻltoʻsarlardan tozalash, xiyonatchi, sotqin, addamchilarni jazolash, boʻysunmaganlarni itoat ettirish, oʻzining siyosiy taʼsirini kengaytirish kabilardan iborat boʻlganligini tarixiy manbalardan bilib olish mumkin. Masalan, Amir Temurning Toʻxtamishxonga qarshi yurishini olsak, Temur Toʻxtamishxonga koʻp iltifotlar, yordamlar koʻrsatib, 1379 yilda Oʻrusxonni yengib, Oq Oʻrda taxtiga Toʻxtamishxonni oʻtqazgan edi. Ammo Toʻxtamishxon Amir Temurning umidlarini puchga chiqardi.
U Movarounahrga bir necha bor talonchilik niyatida bostirib kirganidan soʻng, Temurda ham unga qarshi kurashish majburiyati vujudga keldi va 1395 yil 15 aprelda Qunduzchada Amir Temur bilan Toʻxtamishxon oʻrtasida hal qiluvchi hayot-mamot jangi boshlandi. Jang faqat Toʻxtamishxonning taqdirini hal qilib qoʻyaqolmay, balki butun Oltin Oʻrda taqdirini ham hal qildi.
Tarix Temur zimmasiga Oltin Oʻrdadek qudratli moʻgʻul imperiyasining asosini yemirishdek ulkan vazifani qoʻygan ekan, Sohibqiron bu vazifani ham buyuk jasorat bilan ado etib, Rus knyazliklari va Sharqiy Ovroʻpo xalqlarini moʻgʻullar asoratidan xalos boʻlishlariga yoʻl ochib berdi. Yirik rus olimi A. Yu. Yakubovskiy: “Temurning Toʻxtamish ustidan qozongan bu gʻalabasi nafaqat Markaziy Osiyo va Sharqiy Ovroʻpo, balki Rusiya uchun ham katta ahamiyatga molik boʻldi”, deb yozdi.
Temur davlatni boshqarishga katta eʼtibor berib, yangi davlat tizimi boʻyicha Devoni buzrugdan tashqari, har bir viloyatda Devon deb ataluvchi boshqarma tuzib, bu boshqarmalar soliq yigʻish, tartib saqlash, ijtimoiy binolar – bozorlar, hammomlar, yoʻllar, sugʻarish tarmoqlariga qarab turish va aholining xulqiy-axloqiy harakatlarini nazorat ostiga olish kabi ishlar bilan shugʻullangan. Har bir Devonda kirim va chiqimlarni hisobga olish, qayd etish turk-oʻzbek va fors-tojik tillarida olib borilgan.
Temur tarixchilar tasviricha, oʻrta asrning atoqli davlat va harbiy arboblaridan boʻlib, Ovroʻpo olimlari oʻz asarlarida uning salbiy tomonlari bilan birga muhim fazilatlarini ham taʼkidlab oʻtganlar. Nemis olimi F. Shlosser oʻzining “Jahon tarixi” (Sh-tom) asarida: “Baxtiyor jangchi, jahongir, uzoq Sharqda qonunshunos boʻlish bilan birga oʻzida, Osiyoda kam uchraydigan taktik va strategik bilimlarni ifodaladi”, deb yozsa, atoqli nemis olimi va tarixshunosi M. Veber: “Temur oʻz dushmanlariga nisbatan juda berahm edi, lekin sarkardalik, davlatni boshqarish va qonunchilik sohasida buyuk talantga ega edi”, deb taʼriflaydi. Shuningdek, “Tuzuki Timur” – “Temur tuzuklari”da ham Temurning jamiyatga, ijtimoiy-siyosiy hayotga qarashi, birlashgan qudratli feodal davlatning siyosiy va axloqiy qoidalari haqida gap boradi.
“Temur tuzuklari”da davlat tizimi, davlatdagi turli lavozimlarning vazifasi, undagi turli toifalar va ularga munosabat, davlatni boshqarishga asos boʻlgan qoidalar, qoʻshinlarning tuzilishi, tartibi, uni boshqarish, taʼminlash, ragʻbatlantirish, qoʻshin turlarining tutgan oʻrni va oʻzaro munosabati kabi masalalar bayon etiladi. Davlat ishlarini har doim islom va shariat hukmlari asosida olib borilganligi bir necha bor taʼkidlanadi. “Saltanatim martabasini, – deb taʼkidlaydi Amir Temur, – qonun-qoidalar asosida shunday saqladimki, saltanatim ishlariga aralashib, ziyon yetkazishga hech bir kimsaning qurbi yetmasdi”. Bundan tashqari, asarda jamiyat ishlaridagi odamlarning 12 toifaga boʻlinishi, saltanatni boshqarishda 12 qoidaga amal qilinganligi, saltanat 4 qatʼiy qoidaga asoslanishi kabi masalalar ham tartib bilan bayon etilgan (“Temur tuzuklari”ga qaralsin. – M. X. ).
Shaharlar va shahar atrofi aholisidan na jon soligʻi va na boj olinardi. Birorta ham askarning doimiy turish uchun shaxsiy kishilar uyini egallashga yoki fuqarolarning molini va boyligini oʻzlashtirib olishga haqqi yoʻq edi. “Barcha ishlarda, – degan edi Amir Temur, – bu ishlar qaysi oʻlka xalqiga taalluqli boʻlmasin, hokimlarning adolat tomonida qattiq turishlariga buyruq berilgan. Qashshoqlikni tugatish maqsadida boshpanalar tashkil qildimki, kambagʻallar ulardan nafaqa olib turardilar”. Bundan tashqari, Temurning soliqlar haqidagi qoidasi juda muhim ahamiyatga egadir. Temur yozadi: “Soliqlar yigʻishda xalqni ogʻir ahvolga solishdan yoki oʻlkani kashshoqlikka tushirib qoʻyishdan ehtiyot boʻlish zarur. Negaki, xalqni xonavayron qilish davlat xazinasining kambagʻallashishiga olib keladi, xazinaning bequvvatligi harbiy kuchlarning tarqoqlanishiga, bu esa, oʻz navbatida hokimiyatning kuchsizlanishiga sabab boʻladi…”
Amir Temur harbiy salohiyatda jahonga mashhur sarkarda va oʻz zamonasining eng qudratli hukmdori boʻlishi bilan birga, uning harbiy nazariyasi va amaliy harbiy sanʼati, taktika va strategiyasi, armiya tarkibining tuzilishi oʻz davrining nodir moʻjizasi edi. Uning harbiy mahorati turli yoʻnalishlarda – askariy qismlarni qayta tashkil etishda, dushmanga hujum qilishda turli-tuman usullardan foydalanishda, hujumdan oldin dushman joylashgan yerlarni oʻbdon oʻrganib chiqishda, ham lashkarboshi – qoʻmondonliqda namoyon boʻldi.
Adabiyotlarda Temur haqida bir-biriga zid fikrlar mavjud boʻlib keldi, lekin ularning koʻplarida Temur faoliyatiga oʻz davri nuqtai nazaridan emas, balki mualliflar yashagan davr nuqtai nazari asosida baho berilgan.
“Temur tuzuklari”ni inglizchadan fransuz tiliga tarjima qilib, 1787 yilda nashr etgan fransuz olimi Lyangle Temur haqida shunday yozadi: “Temur xon (Temur) siyosiy va harbiy taktika haqida risola yozgan va oʻz avlodlariga juda dono tizim qoddirgan. Biz buni tasavvur ham qilmagan edik va uning urushlarini bosqinchilik va talon-taroj qilish deb baholab kelgan edik. Deyarli yengib boʻlmaydigan ikki toʻsiq – bizdagi taassub hamda tarixiy nohaqlik Temurni bilishimizga va toʻgʻri baholashimizga xalaqit berib keldi”.
Shuni alohida taʼkidlash lozimki, Amir Temur davlat, jamiyat hayotida boʻlib oʻtadigan har bir muhim reja oldidan kengash oʻtkazar va bu kengashga nafaqat davlat arboblari, sarkardalar, temurzodalarni, balki sayyidlar, shayxlar, ilm-fan arboblarini ham taklif etgan va oʻzining har bir yurish oldidan bunday kengashlarni oʻtkazib turishni odat tusiga kiritgan.
Amir Temurning obodonchilik ishlari toʻgʻrisida taniqli sharqshunos olim, akademik V. V. Bartold: “Temur goʻyo Samarqanddan boshqa hamma yerda vayrongarchilik bilan shugʻullangan, degan fikr mubolagʻali: u Kobul vodiysi va Mugʻan choʻli kabi Samarqanddan uzoq boʻlgan joylarda ulkan sugʻorish ishlari olib bordi”, degan tarixiy jihatdan gʻoyat qimmatli fikrni aytib oʻtgan. Bu fikrga muqoyasa qilib, Ali Yazdiyning yozishmasini keltirish maqsadga muvofiqdir. “Bir yil mobaynida, – deb yozadi oʻrta asr tarixchisi Ali Yazdiy, – Bagʻdod shahrini tiklash haqida buyruq berildi, toki shahar yana oʻz qiyofasini olsin, unda hunarmandchilik rivojlansin, tevarak-atrofida dehqonchilik oʻssin, savdo-sotiq va madaniy hayot keng tarmoq yoysin, islom bilimi ilgarigiday yoyilsin. Bu vazifa amirzoda Abu Bakirga topshirildi”.
Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Movarounnahrda moʻgʻullarning qariyb 140 yillik hukmronlik davrida bironta ham koʻzga koʻrinarli qurilish yoki suv inshootlari vujudga kelmagan. Amir Temurning tashabbusi bilan 1365 yilda Qarshi, 1370 yilda Samarqand, 1380 yilda esa Keshning atrofi qaytadan mudofaa devorlari bilan oʻralgan. Shuningdek, xalq farovonligiyu, mamlakat obodonchiligi yoʻlida suv omborlari, toʻgʻonlar qurishga, ariqlar qazishga, yangi yerlarni oʻzlashtirishga alohida eʼtibor berilgan. Mamlakatning iqtisodiy ahvolini koʻtarishda savdoning ahamiyati beqiyos ekanligini tushungan hukmdor bozorlar, rastalar va timlar, turli-tuman ustaxonalar barpo etib, xalq hunarmandchilik sanʼatini taraqqiy ettirgan.
Amir Temur ilm-fan, maʼnaviyat ahliga eʼtibor, mehribonlik koʻrsatib, ulardan jamiyat madaniy hayotida foydalanishga intilar ekan, tarixchi Ibn Arabshoh yozganidek, “Temur olimlarga mehribon, sayyidu shariflarni oʻziga yaqin tutar edi. Ulamo va fuzaloga toʻla izzat-hurmat koʻrsatib, ularni har qanday odamdan tamom muqaddam koʻrardi. Ularning har birini oʻz martabasiga qoʻyib, izzatu ikromini unga izhor qilardi”.
Amir Temur saroyida koʻplab ilm-maʼrifat allomalari Mavlono Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono Shamsuddin Munshi, Mavlono Abdullo Lison, Mavlono Badriddin Ahmad, Mavlono Nuʼmoniddin Xorazmiy, Xoja Afzal, Mavlono Alouddin Koshiy, Jalol Xokiylar Sohibqironning marhamatidan bahramand boʻlib, uning xizmatida boʻldilar. Amir Temur ilm-fanning riyoziyot, handasa, meʼmorchilik, falakiyot, adabiyot, tarix, musiqa kabi sohalari ravnaqiga katta eʼtibor berib, sohibi hunarlar bilan qilgan suhbatlari haqida fransuz olimi Lyangle shunday yozadi: “Temur olimlarga seriltifot edi. Bilimdonligi bilan bir qatorda sofdilligini koʻrgan kishilarga ishonch biddirardi. U tarixchilar, faylasuflar, shuningdek, ilm-fan, idora va boshqa ishlarda isteʼdodli boʻlgan barcha kishilar bilan suhbatlashish uchun koʻpincha taxtdan tushib, ularning yoniga kelardi. Chunki Temur bu sohalarga gʻamxoʻrlik qilishga asosiy eʼtiborini berardi”.
Amir Temur oʻzini mohir diplomat sifatida ham namoyon qilaolgan. Uning Vizantiya, Venetsiya, Genuya, Ispaniya, Fransiya, Angliya, boshqacha aytganda, oʻsha vaqtda koʻproq maʼlum va mashhur boʻlgan Ovroʻpo davlatlari bilan iqtisodiy aloqalar oʻrnatish va uni mustahkamlash sohasidagi faoliyatini fransuz va ingliz qirollarining unga yozgan maktublari bilan dalillash mumkin.
Manbalarda sohibqiron Amir Temur – yorqin xislatlarga ega ekanligi, xotirasi oʻtkir, shijoatli va qatʼiyatli, birsoʻzli, zoʻr ruhiy qudrat egasi, salobatli inson sifatida taʼriflanadi.
Amir Temurning Osiyo, umuman jahon tarixidagi xizmatlari va tutgan oʻrni haqida xulosa qilib, quyidagilarni taʼkidlab oʻtish joizdir: Amir Temur Markaziy Osiyoni moʻgʻullar iskanjasidan ozod etishda barcha yurtparvar kuchlarni uyushtirib, ularni mustaqillik uchun kurashga yoʻnaltirgan yetakchi rahbar, yerli xalqning bu sohadagi orzu-umidlarini roʻyobga chiqishiga ulkan hissa qoʻshgan sarkardadir; Amir Temur koʻp yillar davomida mustamlaka boʻlib, chet ellik hukmdorlarga boʻysunib kelgan Movarounnahr va Xurosonda oʻz yurti, xalqining kuch-qudratiga tayangan mustaqil va yagona davlat barpo etaodsi; Amir Temur ham oʻz davriga xos boʻlgan turli sabablarga binoan boshqa mamlakatlarga yurishlar qildi va Ovroʻpo mamlakatlarining rivojlanishini tezlashishiga oʻz hissasini qoʻshdi. Rossiyani Oltin Oʻrda zulmidan, Ovroʻponi Turkiya tajavvuzidan saqlab qoldi; Amir Temur oʻz siyosatida madaniyat, obodonchilik, hunarmandchilik homiysi boʻlib tanildi. Oʻz siyosati bilan madaniy yuksalishga va turkiy tilning rivojiga keng yoʻl ochib, nafaqat Markaziy Osiyoning madaniy-maʼnaviy olamida, balki butun musulmon olami tarixida oʻchmas iz qoldirdi va soʻnggi rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi; Amir Temur qator Sharq mamlakatlari va ayniqsa, Ovroʻpo mamlakatlari bilan diplomatik aloqalar oʻrnatib, ular bilan turli savdo-sotiq, madaniy aloqalarga yanada keng yoʻl ochib berdi.
Sobiq sovetlar mafkurasi, proletar dunyoqarashi hukmronlik qilgan sharoitda Temur faoliyatiga nisbatan salbiy munosabatda boʻlindi, oʻsha davr adabiyotlarida har doim qoralanib kelindi. Lekin mafkuraviy toʻsiq, taqiqlashlarga qaramay ayrim ilmiy asarlarda Temur haqida baʼzi toʻgʻri fikrlar ham bildirildi.
Bu jihatdan Oʻzbekistonda 1968 yili akademik I. M. Moʻminovning “Amir Temurning Oʻrta Osiyo tarixida tutgan oʻrni va roli” risolasining nashr etilishi muhim voqea boʻldi. Risola Temur shaxsiga biryoqlamali qarashlarga qarshi yozilgan ilmiy asar sifatidagi dastlabki urinish edi. Lekin bu qadam Moskvadagi yuqori idoralar va matbuot organlari tomonidan qoralandi va asar muallifi benihoya aziyatlar chekdi.
Oʻzbekistonning mustaqillikka erishuvi, eski mafkura siquvidan qutulish, tariximizga toʻgʻri munosabatda boʻlish imkonini yaratdi. Soʻnggi yillarda Amir Temur va uning davrini oʻrganishga bagʻishlangan qator manbalar, kitoblar, jumladan, Boʻriboy Ahmedovning Amir Temur haqidagi katta roman-xronikasi nashr etildi. Oʻzbekiston Prezidentining farmoni bilan 1996 yil – Amir Temur yili deb eʼlon etilishi va bu sana jahon miqyosida nishonlanishi Amir Temur nomi oqlanib, oʻzbek xalqiga butunlay qaytganiga yorqin dalildir.
“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.
Амир Темур ибн Амир Тарагай родился 8 апреля 1336 года в селе Ходжа Илгор Кешского (Шахрисабзского) района. Его отец, Амир Мухаммад Тарагай, был одним из нищих, принадлежащих к клану Барлос, воином-бахаи, приверженцем улемов и фузало, покровителем ученых и энтузиастом.
Хотя сведений о юности Амира Темура мало, по некоторым данным, в юности он был грамотен и изучал науки медицины, математики, астрономии, архитектуры и истории своего времени. Великий арабский философ Ибн Халдун, имевший честь беседовать с Амиром Тимуром, отмечает, что он владел историей миролюбивых тюркских, арабских и персидских народов, а также сложными аспектами религиозной, мирской и философской знания.
Когда Амир Темур вышел на политическую арену, Мовароуннахр находился под властью монголов, города и села, завоеванные Чингисханом и Ботухоном, были разрушены, гидротехнические сооружения были разрушены или приведены в негодность, Чингисхан отдал Мовароуннахр своему второму сыну Чигатай-хану в качестве подарок.
В жизни и творчестве Амира Темура отчетливо просматриваются два периода. Первый период (1360–1385) освободил Мовароуннахр от монгольского ханства, создал единое централизованное государство, прекратил взаимные войны. Второй период (1386-1405) характеризуется так называемыми двухлетними, трехлетними, пятилетними походами в другие страны.
С 1360-х годов Амир Темур стал принимать участие во внутренних конфликтах и войнах в Моваруннахре, а монгольский правитель Туглук Темурхан после победы своего сына Ильяшоджи над Амиром Хусейном стал в 1370 году действительным обладателем престола Моваруннахра и обозначил Самарканд как столица власти.
Когда Амир Темур вступил на престол, он считал себя наследником всех земель Чигатойского улуса и включил в свою власть земли нижнего бассейна Сырдарьи, Ташкентской области, Ферганской долины и Хорезма. В результате в Мовароуннахре и Хорасане возникло крупное централизованное государство. В последние годы Сахибкиран одержал победу в битвах с Ираном, Ираком, странами Кавказа, Индией, Золотой Ордой и Турцией и расширил территорию своего царства до Китайской стены на востоке, Средиземного моря на западе и границ Индия на юге.
Определенным политическим направлением в деятельности Тимура было прекращение мелкофеодального господства, создание централизованного государства, способного преодолеть конкуренцию Золотой Орды, Ирана и других стран, господствовавших на важных международных караванных путях, и обеспечить политическую и экономическую мощь Моваруннахр. В первую очередь Амир Темур уделял большое внимание укреплению государственного строя в стране, дисциплине в управлении, укреплению законодательства, созданию возможностей для расширения торговли и ремесел, регулированию налогов, увеличению мощи армии в целях для обеспечения обороны страны.У каждого военного похода Амира Темура была причина. Из исторических источников можно узнать, что эти причины состояли в укреплении границ страны, защите от внешних врагов, расчистке караванных путей от различных блокпостов, наказании предателей, изменников, ослушавшихся, подчинении непослушных, расширении своего политического влияния. . Например, если взять поход Амира Темура против Тохтамыш-хана, то Темур оказал много милостей и помощи Тохтамыш-хану, победил Урус-хана в 1379 году и поставил Тохтамыш-хана на престол Белой Орды. Но Тохтамыш-хан обманул надежды Амира Темура.
После того, как он несколько раз совершал набеги на Мовароунахр с намерением грабить, Темур также чувствовал себя обязанным сражаться против него, и 15 апреля 1395 года между Амиром Темуром и Тохтамыш-ханом в Кундузче началась решающая битва не на жизнь, а на смерть. Битва решила не только судьбу Тохтамыш-хана, но и судьбу всей Золотой Орды.
Поскольку история возложила на Тимура великую задачу разрушить основу Монгольской империи, столь же могущественной, как Золотая Орда, Сахибгирон с большим мужеством выполнил эту задачу и открыл путь к избавлению русских княжеств и народов Восточной Европы. монголов. Великий русский ученый А.Ю. Якубовский писал: «Победа Темура над Тохтамышем имела большое значение не только для Средней Азии и Восточной Европы, но и для России».
Темур уделял большое внимание управлению государством, и по новому государственному устройству, кроме Девони Бузруг, он создал в каждой провинции отдел под названием Девон, эти отделы отвечали за сбор налогов, поддержание порядка, присмотр за общественными постройками — рынков, бань, дорог, оросительных сетей и морально-этического развития населения, занимающегося такой деятельностью, как контроль за его действиями. Учет и учет входов и выходов в каждом девоне велся на турецко-узбекском и персидско-таджикском языках.
По мнению историков, Тимур был одним из известных государственных и военных деятелей Средневековья, а европейские ученые подчеркивали в своих трудах его важные качества наряду с отрицательными сторонами. Немецкий ученый Ф. Шлоссер писал в своем труде «Всемирная история» (Ш-том): «Бахтияр был воином, кругосветным путешественником, правоведом на Дальнем Востоке и выражал редкие в Азии тактические и стратегические знания», в то время как известный немецкий ученый и историк М. Вебер описывает: «Тимур был очень жесток к своим врагам, но обладал большим талантом в области руководства, государственного управления и законодательства». Также «Тузуки Тимур» — «Правила Темура» также рассказывает о взглядах Тимура на общество, общественно-политическую жизнь, политические и моральные правила единого могущественного феодального государства.
В «Законах Тимура» государственное устройство, функции различных должностей в государстве, различные его категории и отношение к ним,описаны правила, лежащие в основе государственного управления, структура и порядок войск, управление ими, снабжение, поощрение, роль и взаимодействие родов войск. Неоднократно подчеркивалось, что государственные дела всегда велись на основе исламских и шариатских норм. «Я поддерживал ранг своего царства, — говорит Амир Темур, — на основании законов и правил никто не мог себе позволить вмешиваться в дела моего царства и причинять ущерб». Кроме того, в произведении упорядоченно объясняются такие вопросы, как деление людей на 12 категорий, 12 правил управления царством, а также то, что царство основано на 4 строгих правилах (см. «Тузуклари Темур «. — М. Х.).
С жителей городов и пригородов не взимались ни пожизненный налог, ни пошлина. Ни один военнослужащий не имел права занимать дом частного лица для постоянного проживания или присваивать имущество и богатства граждан. «Во всех делах, — сказал Амир Темур, — хокимам приказано твердо стоять на стороне справедливости, людей какой бы страны эти вопросы ни касались». Чтобы покончить с бедностью, я создал приюты, от которых бедняки получали пособие. Кроме того, очень важно правило Тимура о налогах. Темур пишет: «При сборе налогов надо быть осторожным, чтобы не поставить народ в тяжелое положение и не довести страну до нищеты. Ведь разорение народа ведет к оскудению государственной казны, слабость казны ведет к распылению военных сил, что, в свою очередь, ведет к ослаблению власти…»
Амир Темур был всемирно известным полководцем и самым могущественным правителем своего времени, но его военная теория и практическое военное искусство, тактика и стратегия, а также структура армии были редким чудом своего времени. Его воинское мастерство проявилось в различных направлениях — в переформировании воинских частей, в применении различных способов нападения на врага, в тщательном изучении местности противника перед атакой, в командовании главнокомандующим армией.
В литературе высказывались противоречивые мнения о Темуре, но в большинстве из них деятельность Темура оценивалась не с точки зрения его времени, а с точки зрения того времени, в котором жили авторы.
Французский ученый Лангле, переведший «Законы Темура» с английского на французский язык и опубликовавший его в 1787 году, пишет о Темуре: «Темур-хан (Темур) написал трактат о политической и военной тактике и оставил потомкам весьма мудрую систему. Нам это даже не представлялось, и мы привыкли судить о его войнах как о нашествиях и грабежах. Два почти непреодолимых препятствия — наш фанатизм и историческая несправедливость — мешали нам узнать и правильно оценить Тимура.
Необходимо отметить, чтоАмир Темур собирал совет перед каждым важным планом в жизни государства и общества, и на этот совет он приглашал не только государственных деятелей, полководцев, темурзадов, но и сайидов, шейхов, ученых, и было у него обыкновение проводить такие советы перед каждый его марш.
Относительно освоения Амиром Темуром известного востоковеда, академика В. В. Бартольда: «Было бы преувеличением думать, что Темур занимался разрушением везде, кроме Самарканда: он производил огромные ирригационные работы в отдаленных от Самарканда местах, как, например, Долина Кабула и пустыня Мугань». Он сделал ценное замечание. В сравнении с этим мнением уместно привести переписку Али Язди. «На один год, — пишет средневековый историк Али Язди, — было отдано распоряжение восстановить город Багдад, чтобы город обрел свой первоначальный вид, в нем развивались ремесла, вокруг него росло земледелие, торгово-культурная жизнь будет широко распространяться, ислам, как и прежде, распространял знания. Эта задача была возложена на Абу Бакра.
Согласно историческим источникам, за время почти 140-летнего правления монголов в Мовароуннахре не было создано ни одного видимого сооружения или водного сооружения. По инициативе Амира Темура в 1365 г. Карши, в 1370 г. Самарканд и в 1380 г. Кеш были вновь обнесены оборонительными стенами. Также особое внимание уделяется строительству водохранилищ, плотин, арыков, освоению новых земель для благосостояния народа и развития страны. Понимая значение торговли в улучшении экономического положения страны, правитель основывал базары, лавки и лавки, различные мастерские, развивал искусство народных промыслов.
Как Амир Темур проявлял внимание и доброту к людям науки и духовности и старался использовать их в культурной жизни общества, как писал историк Ибн Арабшах, «Тимур был добр к ученым и держал рядом с собой сейидов Шарифов. Он проявил полное уважение к Уламе и Фузало и угостил их раньше всех. Он поставил каждого из них на его место и выразил ему свою честь.
Во дворце Амира Темура многие ученые знания, такие как Маулана Абдуджаббар Хоразми, Маулана Шамсуддин Мунши, Маулана Абдулла Лисан, Маулана Бадриддин Ахмад, Маулана Ну’монуддин Хоразми, Ходжа Афзал, Маулана Алауддин Коши, Джалал Хокий, пользовались благословением Сахибкиран и находились у него на службе. Амир Темур уделял большое внимание развитию таких областей науки, как математика, геометрия, архитектура, астрономия, литература, история, музыка, а французский ученый Лангле писал о своих беседах с мастерами ремесел: «Тимур был комплиментом ученым . Наряду со своими знаниями он вызывал доверие у тех, кто его видел. Историки, философы, а также наука,он часто спускался со своего трона, чтобы поговорить со всеми людьми, которые были талантливы в офисе и на других должностях. Потому что Тимур сосредоточился на заботе об этих областях».
Амир Темур смог проявить себя как искусный дипломат. О его деятельности в области установления и укрепления экономических связей с Византией, Венецией, Генуей, Испанией, Францией, Англией, другими словами, более известными и популярными в то время европейскими странами, могут свидетельствовать письма, написанные ему французами и английских королей.
В источниках владелец Амир Темур описывается как обладающий светлыми качествами, острой памятью, энергичный и решительный, простодушный, обладающий большой умственной силой, добродетельный человек.
Обобщая заслуги и роль Амира Темура в истории Азии и мира в целом, допустимо подчеркнуть следующее: Амир Темур организовал все патриотические силы в освобождении Средней Азии от монголов и направил их на борьбу за независимость, он помог местным жителям реализовать их мечты в этой области является лидером, внесшим большой вклад; Амир Темур создал независимое и единое государство, опираясь на силу своей страны и жителей Моваруннахра и Хорасана, которые долгие годы были колонизированы и подчинены иноземным правителям; Амир Темур совершал походы и в другие страны по разным характерным для его времени причинам и способствовал ускорению развития европейских стран. Он спас Россию от тирании Золотой Орды и Европу от турецкой агрессии; Амир Темур был признан покровителем культуры, благоустройства и ремесел в своей политике. Своей политикой он проложил путь культурному росту и развитию тюркского языка, оставил неизгладимый след не только в культурном и духовном мире Средней Азии, но и в истории всего мусульманского мира и оказал большое влияние о его недавнем развитии; Амир Темур установил дипломатические отношения с рядом стран Востока, особенно стран Европы, и открыл более широкий путь для различных торговых и культурных связей с ними.
В условиях господства идеологии бывшего Советского Союза и пролетарского мировоззрения к творчеству Темура относились негативно, и оно всегда осуждалось в литературе того времени. Однако, несмотря на идеологические преграды и запреты, в некоторых научных трудах высказывались правильные мнения о Темуре.
В этой связи важным событием стало издание в Узбекистане в 1968 году трактата академика И. М. Моминова «Место и роль Амира Темура в истории Средней Азии». Трактат явился первой попыткой научного труда, написанного против односторонних взглядов на личность Тимура. Но этот шаг был осужден высшими властями и органами печати Москвы, а автор произведения пострадал без разбора.
Независимость Узбекистана позволила избавиться от старой идеологии и правильно относиться к нашей истории.В последние годы издан ряд источников и книг, посвященных изучению Амира Темура и его эпохи, в том числе большой роман-летопись Борибоя Ахмедова об Амире Темуре. Объявление 1996 года указом Президента Узбекистана годом Амира Темура и празднование этой даты в мировом масштабе является наглядным доказательством того, что имя Амира Темура оправдано и полностью возвращено узбекскому народу.
Взято из книги «Духовные звезды» (Издательство «Общественное наследие» имени Абдуллы Кадири, Ташкент, 1999 г.).