Sharafiddin Ali Yazdiy haqida batafsil ma’lumotlar, tarjimai hol

Sharafiddin Ali Yazdiy haqida batafsil ma’lumotlar, tarjimai hol

Sharafiddin Ali Yazdiy Markaziy Osiyo, Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlarining XIV va XV asr boshlaridagi tarixidan bahs yurituvchi mashhur “Zafarnoma” asarining muallifi sifatida tarix zarvaraklarida mangu muhrlangan muarrixlardan boʻlib, uning hayoti va faoliyati asosan XV asrning birinchi yarmiga toʻgʻri keladi.

Sharafiddin Ali Yazdiy Eronning Yazd shahriga qarashli Taft mavzeida (Taft-i-Yazd deb ham atalgan), taxminan XG/ asrning oxirgi choragida tugʻilgan. Uning tarjimai holi haqidagi maʼlumotlar oʻz asarlari va zamondoshlarining asarlarida keltirilgan dalillardan iborat. Uning otasi – Shayx Hoji oʻz davrining yirik olimlaridan sanalib, tariqat ahli – soʻfiylar bilan hamfikr boʻlgan. Manbalarda aytilishicha, Sharafiddin Ali ham yoshligida Yazd soʻfiylari bilan yaqin aloqada boʻlgan.

Sharafiddin Ali Yazdiyning bundan keyingi faoliyati haqidagi maʼlumotlar, uning Sherozda Temuriylar saroyida xizmatda boʻlganligi bilan bogʻliq. Shohruxning oʻgʻli Mirzo Ibrohim Sulton 1414 yili otasi tomonidan Eronning Fors viloyatiga (markazi Sheroz) hokim qilib tayinlanadi. 1435 yilgacha Sharafiddin Ali ana shu shahzodaning saroyida xizmat qiladi.

Shuni alohida taʼkidlash kerakki, Sharafiddin Alidan qolgan ilmiy adabiy meros adabiyot va til uslubi, sheʼriyat nazariyasi, ilmi nujum, falsafa, tasavvufning nazariy masalalari boʻyicha yozilgan asarlardir. “Sharaf” taxallusi bilan sheʼrlar yozganligi ham maʼlum.

Yazdiyning 1446 yili Hirotga kelgani, bu yerdan Samarqandga, Ulugʻbek huzuriga borganligini ham taxmin qilish mumkin boʻlsada, biroq bu uzoq vaqt davom etgan emas. Aftidan, Shohrux vafotidan (1447) keyin tez orada Sharafiddin Ali oʻz vatani Taftga qaytib keladi va bu yerda xonaqohga joylashib, umrining oxirigacha shunday yashaydi. U hijriy 858 (1454) yili vafot etadi, shu xonaqohga dafn etiladi.

Sharafiddin Ali Yazdiy qalamiga mansub ilmi nujum, sheʼriyat va tariqat nazariyasiga oid bir qancha asarlar borki, ularni birma-bir sanab oʻtishni lozim topdik:

1. “Hulal-i mutarraz dar muammo va lugʻaz” (“Muammo va topishmoqlar borasida bezakli joma”).

2. “Muntaxab-i Hulal” (Mazkur asarning qisqartirilgan bayoni).

3. “Mavotin yo manozir dar muammo” (“Muammo fanida turar joy va manzaralar”).

4. “Qunh uz-zod dar ilm-i vaqf-i aʼdod” (“Adadlar muvofiqligi ilmida haqiqat choʻqqisi”).

5. “Al-Kitob fi ilm-i usturlob” (“Usturlob ilmi boʻyicha kitob”).

6. “Devon-i Sharaf-i Yazdiy” (“Sharafi Yazdiyning sheʼrlar toʻplami”).

7. “Haqoyiq at-tahlil” (“Tahlil, yaʼni “Lo iloha illalloh” ning haqiqatlari”).

8. “Sharh-i “Qasida-i burda” (“Qasidai burda”ning sharhi”).

9. “Sharh-i “Asamo-i Alloh” (“Alloh ismlari”ning sharhi”).

10. “Tuhfat ul-faqir va hadyat ul-hakir” (“Faqirning tuhfasiyu haqirning hadyasi”).

11. “Munshaot” (“Xatlar toʻplami”).

12. Maxsus nomga ega boʻlmagan, ammo Amir Temurning tarixini sheʼriy bayon etilgan asar.

Ushbu asar nomlaridan koʻrinib turibdiki, Sharafiddin Ali Yazdiy oʻz davrining anchagina bilimlari boʻyicha ozmi koʻpmi maʼlumotga ega boʻlgan. Shuning uchun ham u Temuriy shahzodalar saroyida xizmatga taklif etilib, zamondoshlari orasida maʼlum darajada shuhrat qozongan. Uning tarixnavislik fani namoyandalari qatoridan oʻrin egallashiga sabab boʻlgan “Zafarnoma” asarining bitilish tarixi ham muallifning oʻz davrining yetakchi muarrixlaridan biri boʻlganligini koʻrsatib turibdi.

“Zafarnoma” asari – “Fathnomayi sohibqiron”, “Tarixi jahonkushoyi Temuriy” degan nomlar bilan ham ataladi, lekin tarix fanida u koʻproq “Zafarnoma” nomi bilan mashhur. Asar tuzilishi jihatidan ikki qismga: Temurdan oldingi davr tarixidan umumiy tarzda soʻzlovchi “Muqaddima” va bevosita Temur davri tarixini yorituvchi asosiy qismga boʻlinadi. Har bir qism uchun alohida-alohida yozilgan, koʻp jihatdan mushtaraklikka ega boʻlgan soʻzboshilarda muallif mazkur qismlarning yozilish tarixini yoritib beradi. U har ikki kism ham Shohruxning oʻgʻyai Ibrohim Suyatonning tashabbusi bilan yozildi, deb koʻrsatadi.

Muallifning taʼkidlashicha, Ibrohim Sulton oʻz bobosi Amir Temur haqida maxsus kitob yozilishini niyat qilgan va hijriy 822 (1419–20) yilda oʻz vaqtida baxshiy va munshiylar tomonidan Temur haqida turkiy, forsiy tillarda yozib qoddirilgan mavjud maʼlumotlarni yigʻib keltirish haqida farmon chiqargan. Bu ish amalga oshgandan soʻng mazkur maʼlumot-hujjatlarni oʻrganishga kirishilgan.

“Muqaddima”da bu hol quyidagicha bayon etilgan: Toʻplanilgan maʼlumotlar voqealarni oʻz koʻzi bilan koʻrgan kishilar hikoyasi bilan taqqoslab boʻlingach, bu maʼlumotlar bilan Sharafiddin Ali tanishib chiqib, Ibrohim Sultonga axborot berishi lozim boʻlgan. Ibrohim Sulton maʼqullagandan keyin esa Yazdiy “Muqaddima”ni tuzishga kirishgan.

Temur davridan bahs etuvchi qism – “Zafarnoma”ning bosh soʻzboshidan quyidagilarni bilib olamiz: Podshohlikning barcha tomonlaridan Temur haqidagi turkiy va forsiy tillarda bayon qilingan hikoyalarning hamma sheʼriy va nasriy nusxalari toʻplanib boʻlingach, maʼlumotlar bilan tanishish uchun uchta guruh tuzilgan. Turkiy va forsiy tillarning bilimdonlari ikki guruhni, voqealarni oʻz koʻzi bilan koʻrganlar esa bir guruhni tashkil etganlar. Dastlab Temur haqidagi har bir hikoya oʻqilgan, agar uning mazmuni voqealarni oʻz koʻzi bilan koʻrgan kishining talqiniga toʻgʻri kelmay qolsa, Ibrohim Sulton haqiqatni tiklash uchun turli shaharlarga choparlar yuborib, mazkur voqeani Temurning yana boshqa zamondoshlaridan surishtirgan yoki qoʻshimcha maʼlumotlar toʻplagan. Ana shu qoʻshimcha guvohlar hikoyatlarini ham tinglagach, Ibrohim Sulton aytib turgan va kotiblar yozib borgan. Shu tarzda asarning dastlabki xomaki nusxasi tuzib chiqilgan. Soʻng ana shu xomaki nusxa asosida Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarini yozgan. Ibrohim Sultonning qatʼiy buyrugʻiga asosan kitobni yozish vaqgida sanalar, joy nomlari, ular orasidagi masofa oʻlchovlari haqidagi barcha maʼlumotlar juda sinchiklab tekshirilishi lozim boʻlgan. Sharafiddin Ali Yazdiydan esa asarni jonli til bilan tushunarli qilib yozish talab etilgan va shuningdek, hujjatlarga qatʼiy rioya qilishi, Ibrohim Sultonning bevosita shaxsiy nazorati ostida tuzilgan dastlabki xomaki yozuvdan aslo chetga chiqmasligi hamda hech narsani boʻyab koʻrsatmasligi shart qilib qoʻyilgan.

“Zafarnoma” asarini oʻqir ekanmiz, Sharafiddin Ali Yazdiy daliliy maʼlumotlarni keltirish borasida haqiqatan ham Ibrohim Sulton qoʻygan shartlarga rioya qilganligini koʻramiz. Biroq bu shartni asarning til uslubi, ayrim shaxslarning sifatlarini haddan ziyod tavsiflash hollariga nisbatan rioya qilingan deb boʻlmaydi. Asar til uslubi jihatidan fors tilining oʻsha XV asr adabiy uslubini mukammal bilgan savodxon uchun moʻljallangan, hatto uni oʻz davri uchun tarixiy voqealar asosida yozilgan badiiy asar sifatida ham qabul qilish mumkin.

Asarning “Muqaddima” qismini Sharafiddin Ali Yazdiyning oʻzi “Tarixi jahongir” deb nomlagan, lekin fanda “Muqaddima” nomi bilan mashhur va “Zafarnoma”ning ajralmas qismi hisoblanadi. Shu bilan birga, hajmi katta boʻlganligi tufayli boʻlsa kerak, qoʻlyozma nusxalari alohida mustaqil asar sifatida ham tarqalgan. U soʻzboshi, ikki fasl va xotimadan iborat.

“Muqaddima”dan koʻzda tutilgan maqsad Temur shajarasini bayon etish va uning oʻzidan oldin oʻtgan hukmdorlardan davlat arbobi va lashkarboshi sifatidagi ustunligini isbotlab berishdan iboratdir. Shu munosabat bilan muallif turkiy qabilalarning kelib chiqish tarixi va Chingizxonning toʻrt ulus tarixini, XIV asr birinchi yarmida Markaziy Osiyo va unga qoʻshni mamlakatlardagi siyosiy vaziyatni bayon etadi, tarqoqlik va oʻzaro urushlarning kuchayishini va bu hol Movarounnahrda markazlashgan davlat tuzgan Temurning tarix maydonida paydo boʻlishiga bir qadar shart-sharoit yaratilganligini koʻrsatib beradi. Shu nuqtai nazardan qaraganda Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”ga Temur davri tarixidan tashqari, undan oddingi asrlardagi tarixni ham (garchi umumiy tarzda boʻlsa ham) kiritishi tasodifiy emas.

“Zafarnoma” asarining asosiy qismi esa muallifning dastlabki rejasiga koʻra, uchta maqoladan iborat boʻlmogʻi lozim boʻlgan. Birinchi maqola Temurga, ikkinchisi, uning oʻgʻli Shohruxga va uchinchisi, Shohruxning oʻgʻli va Sharafiddin Ali Yazdiyning homiysi Ibrohim Sultonga bagʻishlanishi koʻzda tutilgan. Binobarin, “Zafarnoma” asari faqat Temurnigina emas, balki Temuriy shahozadalar Shohrux (1405–1447) va Ibrohim Sulton (1414–1435) lar hukmronlik davri tarixini ham yoritishi kerak boʻlgan. Biroq “Zafarnoma”ning hozirda, fanda maʼlum boʻlgan qoʻlyozma nusxalarida keyingi ikki maqola yoʻq, ular yozilmagan yoki bizgacha yetib kelmagan.

Sharq tarixnavisligining eng nodir yodgorliklaridan biri va Amir Temur davri tarixining birlamchi manbalaridan boʻlgan “Zafarnoma” uzoq vaqtdan buyon sharqshunos tadqiqotchilar diqqatini oʻziga jalb etib kelmoqda. Daliliy maʼlumotlarning toʻliqligi hamda ishonchliligi tufayli u oʻsha davr manbalari orasida hanuzgacha muhim oʻrin egallaydi.

XV va XVI asrlarda “Zafarnoma” qahramonlik qissasi janrida ikki marta sheʼriy yoʻl bilan oʻzbek tilida Lutfiy, fors tilida Abdurahmon Jomiyning jiyani Hotifiy (vafoti – 1521) tomonidan kuylangan edi. XVI asr boshlarida Shayboniylarning dastlabki vakillaridan Kuchkunchixon (1510–1530) topshirigʻiga muvofiq Muhammad Ali ibn Darvesh Ali Buxoriy tomonidan “Zafarnoma” oʻzbek tiliga tarjima qilingan. Adabiyotlarda Hofiz muhammad ibn Ahmad al-Ajamiy tomonidan asarning turk tiliga tarjima qilinganligi haqida ham maʼlumot bor. Bulardan tashqari “Zafarnoma” 1822–1823 yillarda Xivada Xudoyberdi ibn Qoʻshmuhammad Soʻfi al-Xivoqiy tomonidan oʻzbek tiliga qisqartirib tarjima qilinganligi ham maʼlum.

XVIII asrdan boshlab “Zafarnoma”ning ayrim qismlari fransuz (Peti de la Kroa, 1713), ingliz (J. Darbi, 1723) va rus tiliga ham tarjima qilingan. Asarning forscha matni esa 1887–88 yillarda Kalkuttada (Hindiston), 1958 yili Tehronda (Eron) chop etilgan. Biroq bu nashrlarda asarning “Muqaddima” qismi hamda zaruriy koʻrsatkichlar berilmagan. 1972 yili Toshkentda asarning har ikki qismini qamragan Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan 4472-raqamli qoʻlyozmaning maksimal nashri amalga oshirildi. Bunda tarixiy manbalar ilmiy nashri uchun zaruriy boʻlgan soʻzboshi va turli koʻrsatkichlar bilan birga asar matnining har xil nusxalari va nashrlari orasidagi farklar ham qayd etildi.

Keyingi yillarda Sharqshunoslik institutida “Zafarnoma”ni hozirgi oʻzbek tilida ilmiy izohli tarjimasini nashrga tayyorlash ustida ishlar olib borilmoqda. Asarning kichik bir qismi sohibqiron Amir Temur tavalludining 660 yilligi oldidan, 1994 yilda chop etildi.


“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.
Ma’lumotlarni rus tilida o‘qing👇
Шарафиддин Али Язди – один из историков, навсегда вошедших в историю как автор знаменитого труда «Зафарнама», в котором рассматривается история стран Средней Азии, Ближнего и Среднего Востока в начале XIV-XV вв. , а его жизнь и деятельность в основном соответствуют первой половине 15 века.

Шарафуддин Али Язди родился в районе Тафт (также называемом Тафт-и-Язд) Йезда, Иран, примерно в последней четверти 18 века. Сведения о его биографии состоят из свидетельств из его произведений и произведений современников. Его отец, Шейх Хаджи, был одним из великих ученых своего времени и соглашался с суфиями. Согласно источникам, Шарафуддин Али в юности также был в тесном контакте с суфиями Язд.

Сведения о дальнейшей деятельности Шарафуддина Али Язди связаны с его службой во дворце Тимуридов в Ширазе. В 1414 году сын Шахруха, Мирза Ибрагим Султан, был назначен отцом губернатором иранского региона Фарс (центр Шираз). До 1435 года Шарафуддин Али служил во дворце этого князя.

Следует отметить, что научное литературное наследие, оставленное Шарафиддином Али, составляют труды, написанные по теоретическим вопросам литературы и языка, теории поэзии, астрологии, философии, мистицизма. Также известно, что стихи он писал под псевдонимом «Шараф».

Хотя можно предположить, что Язди пришел в Герат в 1446 году, а оттуда отправился в Самарканд к Улугбеку, но это продолжалось недолго. Похоже, что вскоре после смерти Шахруха (1447 г.) Шарафуддин Али вернулся в родной Тафт и поселился там в доме, где и прожил до конца жизни. Он умер в 858 (1454) г. хиджры и был похоронен в этой комнате.

Существует ряд работ, связанных с наукой астрологией, поэзией и теорией тариката, написанных Шарафуддином Али Язди, и мы сочли необходимым перечислить их по порядку:

1. «Хулал-и мутарраз дар проблем ва луг’аз» («Битно украшенная книга о задачах и загадках»).

2. «Мунтахаб-и Хулал» (Сокращенное описание этого произведения).

3. «Маватин йо манозир дар проблема» («Жилище и ландшафты в науке о проблеме»).

4. «Кунх уз-зод дар илм-и вакф-и а’адод» («Вершина истины в науке о совместимости чисел»).

5. «Аль-Китаб фи илм-и устурлаб» («Книга по науке устурлаб»).

6. «Девон-и Шараф-и Язди» («Сборник стихов Шарафи Язди»).

7. «Хакайк ат-тахлил» («Анализ, т.е. истины «Ло иляха иллаллах»).

8. «Шарх-и «Касыда-и бурда» («Комментарий Касидаи бурда»).

9. «Шарх-и «Асамо-и Аллах» («Толкование на имена Аллаха»).

10. «Тухфат уль-факир ва хадят уль-хакир» («Подарок бедняка и дар праведника»).

11. «Муншаат» («Сборник писем»).

12. Произведение, не имеющее специального названия, но описывающее историю Амира Темура в стихах.

Как следует из названия этой работы,Шарафиддин Али Язди более или менее знал многие предметы своего времени. Именно поэтому он был приглашен на службу при дворе тимуридских князей и приобрел определенную известность среди современников. История завершения работы «Зафарнама», сделавшая его одним из представителей историографии, показывает, что автор был одним из ведущих историков своего времени.

Произведение «Зафарнома» известно также как «Фатномайи сахибкирон», «Тарихи жахонкушойи тимури», но в исторической науке оно более известно под названием «Зафарнома». Работа разделена по своей структуре на две части: «Введение», в котором рассказывается об истории дотимуровского периода в целом, и основная часть, непосредственно освещающая историю периода Тимура. В предисловиях, написанных отдельно для каждой части, имеющих много общего, автор объясняет историю написания этих частей. Он показывает, что обе части были написаны по инициативе отчима Шахрукха Ибрагима Суятона.

Автор сообщает, что Ибрагим Султан намеревался написать особую книгу о своем деде Амире Темуре, а в 822 г. хиджры (1419-20) отдал приказ собрать существующие сведения о Темуре, написанные бахши и мунши на тюркском и персидском языках. После завершения этой работы было начато изучение этих документов.

Во «Введении» этот случай описан так: После сопоставления собранной информации с рассказами людей, видевших события своими глазами, Шарафиддин Али должен был ознакомиться с этой информацией и сообщить Ибрагиму Султану. После одобрения Ибрагима Султана Язди приступил к составлению Мукаддимы.

Из предисловия «Зафарномы», раздела, посвященного периоду Тимура, мы можем узнать следующее: После того, как со всех концов царства были собраны поэтические и прозаические копии рассказов о Тимуре на турецком и персидском языках, образовались три группы. ознакомиться с информацией. Знание турецкого и персидского языков образовало две группы, а те, кто видел события своими глазами, составили одну группу. Сначала читался каждый рассказ о Темуре, если его содержание не соответствовало трактовке человека, видевшего события своими глазами, Ибрагим Султан отправлял гонцов в разные города для восстановления истины, осведомлялся об этом событии у других современников Темура или собрал дополнительную информацию. Выслушав рассказы этих дополнительных свидетелей, Ибрагим Султан рассказывал им, а писцы записывали их. Таким образом, был создан первый набросок произведения. Затем Шарафиддин Али Язди написал «Зафарнома» на основе этого черновика. По строгому указанию Ибрагим Султана, при написании книги все сведения о датах, географических названиях и измерениях расстояний между ними должны были быть тщательно проверены.От Шарафиддина Али Язди требовалось написать произведение понятным языком, а также от него требовалось строго следовать документам, не отступать от первоначального проекта, написанного под непосредственным личным контролем Ибрагима Султана, и ничего не раскрашивать.

Когда мы читаем «Зафарнама», мы видим, что Шарафуддин Али Язди действительно следовал условиям, поставленным Ибрагимом Султаном в части предоставления доказательств. Однако это условие не может быть соблюдено в отношении языкового стиля произведения, чрезмерного описания качеств некоторых лиц. В языковом стиле произведение рассчитано на грамотного человека, в совершенстве владеющего литературным стилем персидского языка XV века.

Часть произведения «Мукаддима» называлась «История мира» самим Шарафуддином Али Язди, но в науке она известна как «Мукаддима» и является составной частью «Зафарнама». В то же время, вероятно, из-за большого размера рукописные копии распространялись и как отдельные самостоятельные произведения. Она состоит из предисловия, двух глав и заключения.

Цель «Предисловия» — описать генеалогию Тимура и доказать его превосходство как государственного и полководческого деятеля над предыдущими правителями. В связи с этим автор описывает историю происхождения тюркских племен и историю четырех народов Чингисхана, политическую ситуацию в Средней Азии и соседних странах в первой половине XIV века, нарастание раздробленности и междоусобиц. войн, и эта ситуация является условием появления на исторической арене Темура, создавшего централизованное государство в Моваруннахре.- свидетельствует о том, что условия созданы. С этой точки зрения не случайно, что Шарафиддин Али Язди включил в «Зафарнаме» не только историю периода Тимура, но и историю более ранних веков (хотя и в общем виде).

По первоначальному замыслу автора основная часть произведения «Зафарнома» должна состоять из трех статей. Первую статью предполагается посвятить Тимуру, вторую — его сыну Шахруху, а третью — Ибрагиму Султану, сыну Шахруха и покровителю Шарафуддина Али Язди. Поэтому произведение «Зафарнама» должно было охватить не только Тимура, но и историю правления тимуридских князей Шахруха (1405-1447) и Ибрагима Султана (1414-1435). Однако следующие две статьи отсутствуют в известных ныне рукописях «Зафарнома», они не написаны или не дошли до нас.

«Зафарнама», один из редчайших памятников восточной историографии и один из первоисточников по истории эпохи Амира Темура, давно привлекает внимание востоковедов.Благодаря полноте и достоверности свидетельств она до сих пор занимает важное место среди источников того периода.

В XV и XVI веках «Зафарнома» дважды поэтически воспета на узбекском языке и на персидском языке Хотифи (ум. — 1521), племянником Абдурахмана Джами, в жанре героического рассказа. В начале XVI века «Зафарнама» была переведена на узбекский язык Мухаммедом Али ибн Дарвешем Али Бухари по просьбе Кучкунчихана (1510-1530), одного из первых представителей рода Шайбани. В литературе также имеются сведения о переводе произведения на турецкий язык Хафизом Мухаммадом ибн Ахмадом аль-Аджами. Кроме того, известно также, что «Зафарнама» была переведена на узбекский язык в 1822-1823 годах Худойберди ибн Кошмухаммадом Суфи аль-Хиваки в Хиве.

С XVIII века некоторые части «Зафарномы» переводились на французский (Peti de la Croix, 1713), английский (J. Darby, 1723) и русский языки. Персидский текст произведения был опубликован в Калькутте (Индия) в 1887-88 гг. и в Тегеране (Иран) в 1958 г. Однако в этих изданиях не приводится «Введение» части работы и необходимых показателей. В 1972 г. в Ташкенте был осуществлен максимальный тираж рукописи № 4472, хранящейся в Институте востоковедения АН РУз, охватывающий обе части произведения. Отмечены различия между разными экземплярами и редакциями текста произведения, предисловием и различными показателями, необходимыми для научной публикации исторических источников.

В последние годы Институт востоковедения ведет работу по подготовке к печати научного перевода «Зафарнома» на современный узбекский язык. Небольшая часть произведения была опубликована в 1994 году, накануне 660-летия со дня рождения автора Амира Темура.

Взято из книги «Духовные звезды» (Издательство «Общественное наследие» имени Абдуллы Кадири, Ташкент, 1999 г.).
[/spoiler]

Если вам понравилась статья, поделитесь ею с друзьями в социальных сетях.
Sirlar.uz

;-) :| :x :twisted: :smile: :shock: :sad: :roll: :razz: :oops: :o :mrgreen: :lol: :idea: :grin: :evil: :cry: :cool: :arrow: :???: :?: :!: